Kada govorimo o tragičnoj prošlosti Kosova, ovaj narativ se često završava kampanjom vazdušnih napada NATO-a, intervencijom koju vidimo kao kraj perioda nasilja na Kosovu.

Na 23. godišnjicu 78-dnevnih vazdušnih napada NATO snaga, prisećamo se kratke istorije raspada bivše Jugoslavije i položaja Kosova, kao njegove socijalističke autonomne pokrajine.

Era međuetničkih sukoba u bivšoj Jugoslaviji počela je kao posledica nezadovoljstava republika, ekonomske krize i uspona nacionalizma, nakon smrti predsednika Josipa Broza Tita 1980. godine.

Raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije praktično je počeo nakon otcepljenja Slovenije i Hrvatske, koje su proglasile nezavisnost 1991. godine. Slovenija je prošla kroz kratak rat sa malim brojem žrtava, dok je rat u Hrvatskoj trajao 4 godine i 7 meseci, ostavivši iza sebe preko 18.000 ubijenih i/ili nestalih.

U Bosni i Hercegovini rat je počeo godinu dana nakon početka rata u Hrvatskoj, dakle aprila 1992. godine, a završio je decembra 1995. godine, mesec dana nakon završetka rata u Hrvatskoj. Rat u Bosni i Hercegovini obeležen je najvećim brojem žrtava tokom raspada Jugoslavije, odnosno u „Bosanskoj knjizi mrtvih“ Centra za istraživanje i dokumentaciju figurira preko 96.000 osoba, koje su tokom rata izgubile svoje živote i/ili nestale. Rat u Bosni i Hercegovini je okončan Dejtonskim sporazumom, zaključenim decembra 1995. godine. Suprotno očekivanjima, diskusija o pitanju statusa Kosova nije pokrenuta na pregovorima u Dejtonu, što je bila jasna naznaka da će i na Kosovu uslediti sukob, imajući u vidu zahteve kosovskih Albanaca za nezavisnost.

Od završetka Drugog svetskog rata, Kosovo je ostalo u sastavu Srbije u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ). Od tada, Kosovo je ulagalo neprekidne napore, prvo da postane Republika, u sastavu savezne države, zatim za jednaka prava sa ostalim narodima bivše Jugoslavije, u poljima kao što su obrazovanje na albanskom jeziku, upotreba nacionalnih simbola itd. a 1990-ih za potpunu nezavisnost.

Tokom 1990-ih, tlačenje Albanaca poprimilo je drastične srazmere, kojima su se suprotstavili protestima i demonstracijama.

Kako mirovni pristup nije poboljšao položaj Albanaca na Kosovu, već ga je nasuprot tome, samo pogoršao, 1997. godine, Oslobodilačka vojska Kosova javno istupa po prvi put u selu Lauša u Srbici, gde je predstavila ciljeve i razloge svog osnivanja. Tako je OVK na nasilje srpske vojske, policije i paravojnih snaga odgovorila nasiljem.

Iako je diskriminacija Albanaca na Kosovu postala mnogo očiglednija početkom 1990-ih, prema MKTJ-u, za zvaničan datum početka rata na Kosovu uzet je 28. februar 1998. godine, kada su počela borbena dejstva između OVK i srpskih snaga u Likošanu i Ćirezu.  Situacija je poprimila nove srazmere masakrom u Prekazu, za kojim su usledila masovna ubistva civila u Gornjem Obrinju septembra 1998. godine i ubistva u Račku januara 1999. godine. Ovo su bili neki od velikih tragičnih događaja koji su izazvali odgovor do tada podeljene međunarodne zajednice, koja je u februaru 1999. organizovala Konferenciju u Rambujeu, s ciljem pronalaženja mirovnog rešenja za sukob.

Početkom 1999. godine, nakon neuspeha mirovnih pregovora (Rambuje i Pariz), Severnoatlantski savez – NATO i njegovi saveznici 24. marta 1999. godine započinju vazdušne napade na jugoslovenske vojne ciljeve, koji su trajali uzastopnih 78 dana. U znak odmazde za intervenciju NATO-a na Kosovu, pooštreni su napadi srpskih snaga. Samo jedan dan nakon početka vazdušne intervencije, 25. marta 1999. godine, kao posledica delovanja srpskih snaga, ubijeno je i/ili nestalo 298 albanskih civila, u mestima kao što su: Brestovac i Bela Crkva kod Orahovca, Goden kod Đakovice, Trnje kod Suve Reke, Randobrava kod Prizrena i tako dalje.

Prema podacima iz Kosovske knjige pamćenja, od 20. marta 1999. do 14. juna iste godine na Kosovu je ubijeno 6,872 Albanaca.

Albanski civili su se u to vreme suočili sa žestokom i masovnom odmazdom srpskih snaga, koje su proterivale i ubijale civile, palile privatnu i javnu imovinu. U tom periodu samo u opštini Đakovica ubijeno je 909 albanskih civila, u Orahovcu 577, u Mitrovici 362, u Vučitrnu 389, u Peći 496, u Glogovcu 640, u Prištini 413, u Prizrenu 414, u Suvoj Reci 351 itd.

Dana 27. aprila 1999. godine, srpske snage su u jednom danu ubile preko 300 albanskih meštana u selu Meja, a tela većine njih pronađena su u masovnim grobnicama u Batajnici, nadomak Beograda.

Maja 1999. godine, život je izgubilo i/ili je nestalo više od 2500 osoba, od kojih 2061 su bili Albanaca, 454 Srbi i 65 pripadnika nevećinskih zajednica.

Žrtava je bilo i nakon napada NATO snaga, gde su, prema podacima FHP-a, ubijene 754 osobe, 454 civila i 300 pripadnika oružanih snaga.

Rat je trajao do 10. juna 1999. godine, a okončan je potpisivanjem Kumanovskog sporazuma, koji je predviđao povlačenje jugoslovenskih snaga bezbednosti sa Kosova, raspoređivanje NATO snaga i uspostavljanje UNMIK-a, civilne misije UN-a.

Uporedo sa povlačenjem srpskih bezbednosnih snaga, veliki broj Srba, Roma i drugih manjina napustio je Kosovo. S druge strane, odmah je započeo povratak preko 800 hiljada Albanaca, koji su prethodno proterani sa Kosova.

Intervencija NATO-a i njegovih saveznika protiv srpskih snaga i dalje je predmet diskusije u regionu i šire. Prvobitno, o tome koliko je takva intervencija bila pravedna i zakonita, a s tim u vezi se i dalje raspravlja i o pitanju nesnošenja krivične odgovornosti, kada je reč o civilnim žrtvama, koje su izgubile svoje živote kao posledica vazdušnih napada, tokom tih 78 dana 1999. godine. Kosovski Albanci i kosovske institucije s jedne strane i Srbi i srpske institucije s druge, imaju oprečna viđenja. Dok kosovski Albanci i kosovske državne institucije NATO intervenciju smatraju humanitarnom, kao odgovor na srpske zločine koji su činjeni nad albanskim stanovništvom tokom 1990-ih, Srbi i srpske državne institucije je sa druge strane vide kao zadiranje u suverenitet Srbije. Ovaj oprečan pristup očigledan je i u memorijalizaciji, školskoj literaturi i najnovijoj istoriji ovih dveju zemalja.

Vesa Qena je studirala dramaturgiju na Univerzitetu u Prištini i suosnivačica je umetničkog kolektiva Haveit. Vesa se pridružila timu Fonda za humanitarno pravo Kosovo (FHPK-a) 2018. godine. Sada radi kao upravnica Kosovskog dokumentacionog centra – javnog prostora FHPK-a.