80 godina od osnivanja Saveza pionira Jugoslavije

(1942-2022)

Kada bi me neko zamolio da ga odvedem na najlepše mesto u Beogradu uputili bi smo se ka ulici Kneza Višeslava i padinama Košutnjaka na kojima je još daleke 1946. godine počela izgradnja Pionirskog grada u Beogradu, dečije kolonije paviljonskog tipa, koja je trebalo da predstavlja mesto za odmor đaka i nastavu u prirodi, što je u narednim decenijama i postala. Prolazeći kroz kamenu kapiju, ukrašenu mozaicima, uputili bismo se stazom, ostavljajući za sobom sa leve strane skulpturu Jelene Jovanović iz 1962. pod nazivom Igra pionira. I dok bi se pred nama nazirali obrisi skulpture još jedne značajne srpske i jugoslovenske vajarke Mire Sandić, pod nazivom Hor iz 1974. godine, krećući se stazom, sa desne strane, među granama ukrasnog šiblja, tačno preko puta danas devastirane letnje pozornice Pionirskog grada ugledali bi smo dve kamene dečije glave, što bi bio znak da smo stigli baš tamo gde smo i krenuli – pred skulpturu Milana Besarabića iz 1948. Godine pod nazivom  Dečak I devojčica sa knjigom. Dva kamena, potpuno naga dečija tela, tela dečaka i devojčice kao prikaz para “koji u hodu razgovara o knjizi koju dečak drži u rukama”. Figure “oblikovane u duhu poetskog realizma” kao izraz “idealizovanog lirskog temperamenta, koji ima moralno didaktičku funkciju”, napisala je istoričarka umetnosti Marija Stanković u svom tekstu posvećenom skulpturama Pionirskog grada u Beogradu osvrćući se upravo na ovaj “disonantni” a zapravo uznemirujući i napušten “fragment” naše prošlosti.^[1] Prikaz dva, skoro svake telesnosti lišena dečija tela sa knjigom u ruci kao izraz etičke dimenzije detinjstva u socijalističkoj Jugoslaviji tj. iste one “mere deteta” koja je “proklamovana” 27. decembra 1942. godine u Bihaću “na rubovima” Prvog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (26 – 27. novembar 1942), tj. na Prvom kongresu Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije, kada je inicirano okupljanje različitih dečijih grupa u Savez pionira Jugoslavije, u Gradu koji je od grada budućnosti postao tužna i potrošena slika naše prošlosti koja samo što nije dočekala svog “privatnog investitora”, danas, čini se, predstavlja samo nadgrobni spomenik na humci “palog čoveka”. Lepo i strašno…

Kome je i zašto palo na pamet da se u zimu 1942. godine u sred rata koji se već „dokazivao“ svojim ubilačkim kapacitetima bavi organizovanjem dece i okupljanjem različitih dečijih grupa u jednu organizaciju? Pre nego što se sasvim konkretno odgovori na postavljeno pitanje, a kako bi se razumela politika „buduće“ vlasti koja je na marginama formiranja prvih organa vlasti „nove“ Jugoslavije najpre u Bosanskom Petrovcu 6. decembra 1942. osnovala Antifašistički front žena, najmasovniju žensku organizaciju u socijalističkoj Jugoslaviji a zatim u Bihaću, tri nedelje kasnije, Savez pionira Jugoslavije, najmasovniju dečiju organizaciju, potrebno je okrenuti se još daljoj prošlosti i u istoj potražiti korene organizovanog rada sa decom.

Jedan od najznačajnijih pisaca istorije jugoslovenske pionirske organizacije, hrvatski istoričar Igor Duda skrenuo je pažnju na različite politike i prakse detinjstva u daljoj prošlosti koje su „računale“ na organizovan rad sa decom. Ideja o organizovanom zbrinjavanju dece neodvojiva je od Industrijske revolucije i formiranja nacionalnih država. Njen razvoj kroz različite prakse može se pratiti od kraja 18. i početka 19. veka, kada je među decom i mladima trebalo afirmisati ideje srednjeg građanskog sloja koje su se u značajnoj meri poklapale sa vrednosnim sistemima nacionalnih država i različitih verskih zajednica. Britanske i američke dečije organizacije izviđača odnosno skauta nastaju na tragu sličnih politika na kojima se formiraju sokolske organizacije u skoro svim slovenskim zemljama, pa i u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca / Kraljevini Jugoslaviji.

Svaka revolucionarna promena vlasti podrazumevala je organizovani rad sa najmlađima od kojih se očekivalo da predstavljaju najvitalniji deo društva – onaj koji će biti garancija očuvanja revolucionarnih tekovina. U svetlu radikalnih promena koje su zahvatile Evropu posle okončanja Prvog svetskog rata, u SSSR-u dolazi do formiranja najpre Komsomola tj. Komunističke omladinske organizacije, da bi 1922. godine bila formirana Savezna pionirska organizacija Vladimir Iljič Lenjin, odnosno pionirska organizacija koja će poslužiti kao uzor za formiranje sličnih pionirskih organizacija u svim zemljama u kojima će komunisti posle Drugog svetskog rata doći na vlast. Pa ipak, „Novom Evropom“ u čitavom međuratnom periodu nisu dominirale samo dve snažne političke pojave koje su se iskazivale u dva prilično suprotstavljena uverenja, kao što su liberalizam i komunizam. U isto vreme dolazi i do bujanja autoritarnog nacionalizma koji će svoj najupečatljiviji izraz artikulisati kroz fašizam, uverenje koje je takođe,  kroz čitav niz dečijih organizacija trebalo „predstaviti“ deci i mladima – najpre u Italiji, a zatim i u Nemačkoj. Početak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji 1941. godine poklopio se sa početkom komunističke Revolucije koja je mnoge svoje pristalice, zbog određenih specifičnosti različitih delova jugoslovenskog ratišta (u Srbiji je to između ostalog bio i građanski rat) morala „potražiti u hodu“. Iako su sovjetski uticaji na različite prakse jugoslovenskih komunista imali značajan uticaj, može se reći da je Komunistička partija Jugoslavije od svog formiranja, odnosno transformacije Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) u Komunističku partiju Jugoslavije na Vukovarskom kongresu 1920. godine insistirala na organizovanom radu sa najmlađima ali po uzoru na važne prakse sa decom, u redovima srpskih socijaldemokrata, s kraja 19. i početka 20. veka kroz dečiju grupu Budućnost. Zahvaljujući inicijativi Dragutina Vladisavljevića i njegovom iskustvu sa organizovanjem dece radnika i proletera u Belgiji početkom 20. veka, dečija grupa Budućnost nastavila je da živi i nakon 1918. godine, odnosno nakon ujedinjenja i stvaranja Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) a onda i Komunističke partije Jugoslavije, koja je vrlo brzo „nakon Vukovara“ donela Rezoluciju o organizaciji rada u dečijoj grupi.[2]

 Zbog svega navedenog ne treba da čudi što se formiranje prvih slobodnih teritorija u Jugoslaviji (partizanskih republika) „koristilo“ za povezivanje pojma državnosti sa pojmovima slobode i jednakosti za sve. Prepoznavanje žena i dece ne samo kao obespravljenih i zanemarenih društvenih grupa koje su vekovima „kopnile“ na marginama različitih javnih politika osuđene na prostor omeđen licemerjem patrijarhalnog morala, već milionske mase onih bez kojih izgradnja socijalizma neće biti moguća (po prvom posleratnom popisu stanovništa iz 1948. godine deca uzrasta do 14 godina starosti činila su oko 33% svih građana i građanki Jugoslavije) doprineće, uz sve probleme sa kojima su se obe grupe suočavale tokom čitavog perioda postojanja socijalističke Jugoslavije, njihovoj emancipaciji bez presedana. Izvođenje najmlađih pripadnika zajednice u javni prostor uz pomoć izgradnje složenog sistema obrazovnih, zdravstvenih i socijalnih ustanova od kojih su mnoge trebalo da preuzmu čitav niz funkcija koje su do tada pripadale sferi intimnog i privatnog bio je jedan od uslova njihovog „podizanja“ kao najglasnijih zagovornika izgradnje socijalizma u Jugoslaviji. Sa druge strane, bio je i uslov boljeg i kvalitetnijeg životnog standarda najmlađih,  društvene promocije dece, drastičnog ubrzanja socijalne mobilnosti ali i emancipacije u odnosu na roditelje – kako u odnosu na oca čija je, kako kaže Mišel Pero, figura na pramcu porodice i civilnog društva“ nadvisila „istoriju privatnog života“, tako i u odnosu na majku kojoj je na ovakav način omogućeno da se identifikuje za mnogim drugim društvenim ulogama od kojih je uloga zaposlene žene predstavljala ključ ne samo njene emancipacije već i njenog oslobođenja.

Kao etička slika detinjstva u socijalizmu, jugoslovenski pionir i pionirka bili su, suprotno rasprostranjenim ubeđenjima, jedan od onih simbola socijalističke Jugoslavije koji je prolazio kroz dugu i složenu tranziciju, menjajući se na onaj isti način na koji se menjala politika obrazovanja i vaspitanja, odnosno politika detinjstva u socijalističkoj Jugoslaviji. Uostalom, mera „jugoslovenskog deteta“ ne može se „uzeti“ bez ulaska u složenu analizu politika i praksi koje su povezale predstavnike svih generacija koje su rođene i odrasle u socijalizmu, od kojih su se starije svakog 29. novembra, na Dan Republike zaklinjale:

„Zavetujem se pred pionirskom zastavom

i pred svojim drugovima pionirima

da ću učiti i živeti kao verni sin

svoje domovine – Federativne Narodne Republike Jugoslavije.

Zavetujem se da ću čuvati

bratstvo i jedinstvo naših naroda

i slobodu naše otadžbine

stečene krvlju njenih najboljih sinova

Za domovinu s Titom napred“ – dok su one mlađe, koje će Republiku ispratiti „u istoriju“ govorile:

„Danas kada postajem pionir

Dajem časnu pionirsku reč

Da ću marljivo učiti i raditi

poštovati roditelje i starije,

i biti veran i iskren drug,

koji drži datu reč;

Da ću voeti našu domovinu

samoupravnu

Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju

Čuvati bratstvo i jedinstvo

Svih njenih naroda i narodnosti

I ceniti sve ljude sveta

koji žele slobodu i mir!“

Dve zakletve kao dva lica „jugoslovenskog deteta“ povezuju dve ključne faze u razvoju pionirske organizacije – onu kojom je dominirala slika deteta-borca koje se aktivno bori protiv fašizma, participira u procesu obnove i izgradnje zemlje (1947-1951) i onu kojom dominira slika srećnog detinjstva – brojnih dečaka i devojčica uzrasta od 7 do 14 godina koji trče padinama pionirskih gradova, hodnicima pionirskih domova ali i brojnih domova kulture, domova JNA, dečijih zimovališta i letovališta i svih onih važnih izmeštenih punktova jugoslovenske politike detinjstva koji su odigrali ključnu ulogu ne samo u izlasku etike obrazovanja i vaspitanja iz škole u javni prostor, već i u povezivanju svih onih dečaka i devojčica koji su živeli… u mojoj zemlji – od Triglava do Đevđelije. Lepo i strašno…

dr Sanja Petrović Todosijević,

istoričarka

(Institut za noviju istoriju Srbije)

Dr Sanja Petrović Todosijević (Šabac, 1977) je viša naučna saradnica Instituta za noviju istoriju Srbije. Bavi se društvenom istorijom Srbije i Jugoslavije u periodu posle Drugog svetskog rata s posebnim osvrtom na istoriju detinjstva i istoriju obrazovanja kao i istorijom Drugog svetskog rata s posebnim osvrtom na masovne zločine i Holokaust kao i politiku kolaboracionističke uprave na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji. Jedna je od osnivačica Centra za jugoslovenske studije. Aktivna je kao članica Inicijative za obnovu Memorijalnog kompleksa „Boško Buha“. Napisala je dve monografske studije: Otećemo svetlost bučnom vodopadu. Reforma osnovnoškolskog sistema u Srbiji 1944-1959 (Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2018) i Za bezimene. Delatnost UNICEF-a u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji 1947-1954 (Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2008). Priredila je rukopis Grigorije Babović, Letopis Šapca 1933-1944 (Beograd, Šabac: Institut za noviju istoriju Srbije, Biblioteka šabačka, 2010). Zajedno sa Aleksandrom Ilić Rajković uredila je zbornik Bez škole šta bi mi?! Ogledi iz istorije obrazovanja u Srbiji i Jugoslaviji od 19. veka do danas (Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, 2021). Koautorka je dva udžbenika iz istorije za sedmi i osmi razred osnovne škole (Radomir J. Popović, Emina Živković, Ljiljana Nedović, Aleksandar Todosijević, Sanja Petrović Todosijević, Istorija. Udžbenik sa odabranim istorijskim izvorima za 7. razred osnovne škole, Beograd: Klett, 2020; Aleksandar Todosijević, Sanja Petrović Todosijević, Istorija. Udžbenik sa odabranim istorijskim izvorima za 8. razred osnovne škole, Beograd: Klett, 2021)

---

[1] Marija Stanković, „Skulpture pionirskog grada na Košutnjaku kao jedan disonantni fragment“, Artum – istorijsko umetnički časopis, 7-8/2018, 32-44.

[2] Igor Duda, Danas kada postajem pionir. Detinjstvo i ideologija jugoslovenskog socijalizma (Zagreb-Pula: Srednja Europa, Sveučilište Jurja Dobrile u Puli, 2015).