Piše: Miloš Ćirić

Nota bene: U istoriji Republike Kosovo postoji mnogo godina koje bi se mogle nazvati početkom borbe za nezavisnost kosovske države. Te napore, taj dugi i bolni proces koji su kroz istoriju po pravilu pratila masovna stradanja kosovskih Albanaca, ovde podrazumevamo i mislimo o njima kao o nepravedno skupoj ceni koju su građani Kosova bili primorani da plate kako bi ovih dana mogli da proslave prvu deceniju nezavisnosti svoje države. O toj današnjoj državi, njenim karakteristikama, dnevno-političkim temama i trenutnim društvenim i političkim zbivanjima – o “trenutnoj situaciji na Kosovu” – ovde neće biti reči. Umesto toga, sećamo se nekih od važnih okolnosti koje čine kontekst i prethodnicu desetom rođendanu Republike Kosovo. Za podrobniji osvrt na sve istorijske događaje od značaja ovde nemamo dovoljno prostora, pa umesto toga počinjemo od prve decenije torture kosovskih Albanaca u modernom dobu koja je počela tokom 1960ih godina, odatle krećemo kroz vatru i pakao, i dolazimo do prve decenije slobode i nezavisnosti koju Kosovo obeležava 17. februara 2018. godine.

“Kosovo Republika!”, prvi put se čulo na ulicama kosovskih gradova krajem novembra 1968. godine. Taj zahtev tada su uzvikivali pripadnici “Grupe 68” potaknuti prekidom strahovlade koju je vodio Aleksandar Ranković. Tadašnji zvaničnici Kosova, međutim, ove su demonstracije ocenili kao nepoželjne, opasne i antijugoslovenske, iako su u godinama pre toga, stegnutih grla, desetine hiljada Albanaca sa Kosova proterani u Tursku posle strahovitih pritisaka i akcija države usmerenih protiv njih. 

U Srbiji bar, široko je prihvaćeno mišljenje da je Ustav SFRJ iz 1974. godine unapredio status Kosova i praktično mu dodelio ingerencije koje su imale ostale republike. Međutim, u tekstu Ustava Srbije i Ustava AP Kosovo iz tog vremena krio se važan detalj koji je odlučno uticao na prava kosovskih Albanaca — ovi najviši pravni akti Albance nisu tretirali kao narod, već kao narodnost, čime im je bilo ukinuto “pravo svakog naroda na samoopredeljenje do otcepljenja.”

“Kosovo Republika!”, sledeći put se čulo na ulicama Prištine, na proleće 1981. godine. Ovoga puta, zahtev su ispostavili studenti Univerziteta u Prištini, a kasnije su im se pridružile i političke grupe. Kao 1968. godine, kosovsko rukovodstvo je i ove demonstracije građana označilo kao “kontrarevolucionarna okupljanja”, a bilo je i takvih izjava kojima su studenti imenovani kao “huligane”, što je olakšalo nasilje nad njima, čime su demonstracije ugušene. Ovo je još jedan prilog tezi da je u periodu do kraja 1980ih godina, kosovsko rukovodstvo bilo korisno oruđe u rukama srpske nacionalističke političke klike koja je tokom istog perioda pokrenula sve svoje kapacitete u nameri da uništi Jugoslaviju stvaranjem Velike Srbije.

U propagandnom ratu protiv kosovskih Albanaca u Srbiji glavnu ulogu igrali su članovi srpske intelektualne, verske, medijske i političke elite koji su se tokom agresorskih ratova Srbije protiv ostalih jugoslovenskih republika stopili u jednu grupu ljudi, u taj besprizorni amalgam, u kome su ostali uvezani u čvor do današnjeg dana. Nacionalistički otrov kojim su počeli da napijaju građane Srbije početkom 1980ih nepromenjeno se služi i danas, i to od strane istih ljudi ili njihovih naslednika. Ovo je lako dokazivo – dovoljno je samo da primetimo ne sličnost, već istovetnost javnog govora o Kosovu i kosovskim Albancima u Srbiji kojim ovi ljudi jednakim intenzitetom kao pre 30 godina šire mržnju prema Albancima u srpskoj javnosti i politici.

Miloševićeva Srbija je, dakle, do održavanja čuvene VIII Sednice Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije 1987. godine i prethodnog usvajanja i objavljivanja propagandnog Memoranduma SANU – kada je za mir već bilo prekasno – uveliko radila na alarmiranju srpske javnosti i izazivanju osećanja “ugroženosti prava Srba u Jugoslaviji i na Kosovu” čime su se podupirale netrpeljivosti prema narodima i narodnostima svih ostalih jugoslovenskih republika.

Ukratko, svi su nas, na ovaj ili onaj način, “ugrožavali”, a posebno opasnom pretnjom po “srpsku supstancu” smatrali su se kosovski Albanci: “Taj socijalni, politički i moralni talog tribalnog varvarskog Balkana”, kako ih je 2009. godine nazvao rasista Dobrica Ćosić. On je jedan od inspiratora Memoranduma SANU i personifikacija intelektualne struje velikosrpskog nacionalizma, čovek koji je tokom svoje duge karijere bio jedan do najaktivnijih promotera rasizma prema svim nesrbima što je i onda i danas proizvodilo ozbiljne posledice po zdravlje srpskog društva.

Recimo, u istraživanju “Nacionalna svest omladine” iz 1987. godine autorka Ljiljana Baćević utvrdila je da je mladim Srbima tada bilo prihvatljivije da stupe u bračni odnos sa “Crncima” ili “Japancima” nego sa “Albanacima” ili “Muslimanima.” Sudeći po poslednjim istraživanjima javnog mnenja u Srbiji koja mere i etničku distancu, situacija nije mnogo drugačija ni danas, jer je klica srpskog rasizma zamaskiranog u etničku pripadnost, posebno kod mladih Srba, odavno posejan i decenijama održavan u srpskom javnom diskursu, javnim institucijama, visokoj politici i kulturi.

Pred sam početak ratova u Jugoslaviji, na Kosovu je došlo do značajnih političkih pomeranja. Pomenimo formiranje Demokratskog saveza Kosova (DSK) Ibrahima Rugove, koji se zalagao za nenasilni otpor i internacionalizaciju kosovskog problema, ali i “rešenje pitanja Kosova i Albanaca” u granicama Jugoslavije. Stvaranje DSK pratilo je nicanje i drugih političkih partija i organizacija civilnog društva koje su se, svaka na svoj način, u naredne skoro dve decenije borile za kosovsku nezavisnost.

Autonomija Kosova ukinuta je 23. marta 1989. godine, tačno deset godina pred početak NATO bombardovanja Jugoslavije. Tada su srpska vojska i policija opkolile zgradu kosovske Skupštine u Prištini dok su unutra albanski poslanici, koji su uprkos većini u parlamentu, glasali za ukidanje autonomije. Na proleće naredne godine, u martu i aprilu 1990., Srbija je preduzela i konkretnije mere u čišćenju “moralnog i političkog taloga” koji se “zapatio” u “južnoj srpskoj pokrajini.” Tada je preko pet hiljada albanske dece na Kosovu hitno primljeno na bolničko lečenje jer su bili otrovani sarinom pronađenim u hrani koju su dobili za užinu u školskim kantinama. Kada se vest o trovanju dece pročula, došlo je do brojnih napada na lokalne Srbe, koji sa ovim odvratnim činom nisu imali ništa, ali su Albanci s razlogom verovali da im je decu otrovala srpska vlast koja je već bila instalirana na Kosovu. Uzgred, tek sredinom 1990ih, otkriveno je da je Miloševićeva JNA, pored ostalog oružja, proizvodila i otrov sarin.

Uz ovakve “akcije” početkom 1990ih, Srbija je već uveliko vodila propagandni rat protiv Albanaca, a u ovom periodu najdramatičniji primer za to je rubrika u beogradskom listu “Politika” pod nazivom “Odjeci i reagovanja.” Kada ne bismo znali koji je danas dan i godina, ove članke o Kosovu i Albancima iz prve polovine 1990. godine mogli bismo lako da pomešamo sa sadržajem današnjih naslovnih strana srpskih tabloida i kolumnama “nacionalno osvešćenih” pojedinaca koji vladaju današnjim srpskim javnim prostorom. U “Odjecima”, pre 28 godina, o Albancima se govorilo kao o “separatistima i teroristima”, “monstrumima i fanaticima”; o Kosovu kao “srpskoj rak-rani”, “kolevci i ognjištu”, “centru srpske duhovnosti i državnosti”; a o Srbiji kao o “žrtvi međunarodne zavere.”

Zvuči poznato? Ova opšta mesta su i danas prisutna u srpskoj javnosti – zapravo, ona nikuda nisu ni odlazila. “Odjeci” i drugi delovi Miloševićeve propagandne mašinerije i današnji srpski mediji na gotovo identičan način govore o kosovskim temama: ni danas u srpskoj javnosti recimo nema nijednog autora Albanca da redovno govori o Kosovu; u najpopularnijim medijima nema suprotstavljenih stavova, sve spada pod okrilje magijske mantre “Kosovo je srce Srbije” (koju je, uzgred budi rečeno, prvi u javnosti upotrebio Slobodan Milošević u razgovoru za agenciju Rojters 1989. godine); činjenice, čak i ako ih ima u ovim medijskim prilozima, koriste se za falsifikovanje istorije i podupiranje ovih lažnih narativa; vlada govor laži i netrpeljivosti prema svemu što je “albansko”, “kosovsko”, a retka suprotstavljanja takvom govoru mržnje se označavaju kao “antisrpska”, “antinacionalna” i “autošovinistička”, dok se njihovi autori targetiraju kao “strani plaćenici i neprijatelji srpskog naroda.”

Vratimo se na trenutak političkim i društvenim realnostima s početka 1990ih na Kosovu. Posle donošenja Ustava Republike Kosovo 1990. godine, koji je Kosovo definisao kao nezavisnu državu ali u okvirima Jugoslavije, postala su vidljiva nepremostiva mimoilaženja među grupama koje su činile kosovski politički život. U srpskoj, ali i kosovskoj javnosti često se pominje i referendum održan u ovo vreme kao “prvi referendum o nezavisnosti Kosova.” To, međutim, nije do kraja tačno, jer je referendum iz 1990. godine bio vezan za tadašnji Ustav Kosova, koji je Kosovo definisao kao suverenu državu, ali sa “pravom na povezivanje sa Jugoslavijom.” Tokom leta 1990. godine, Rugovin DSK i poslanici skupštine Kosova proglasili su nezavisnost u okviru Jugoslavije. To je Miloševiću poslužilo kao povod da odlučnije krene u zavođenje policijske represivne države na Kosovu — Srbija tada šalje svoj celokupni aparat sile na Kosovo i ukida zakonodavne, sudske i izvršne organe, pod svoju kontrolu stavlja sve javne ustanove, gasi kosovske medije, kreće u kampanju masovnog otpuštanja Albanaca iz javnih preduzeća i ustanova, izbacuje đake i studente iz škola i sa Univerziteta u Prištini.

U oktobru 1991. godine, Skupština Kosova glasa za unošenje ključnih promena u Ustav i prekida sve veze sa Jugoslavijom, što označava početak najtežih deset godina u modernoj istoriji Kosova. Đaci i studenti nastavili su svoje obrazovanje u dubokoj ilegali, u podrumima i napuštenim fabrikama, stvorio se paralelni sistem i u drugim oblastima kao što su mediji, zdravstvo i kultura, a dominantna DSK pokušavala je da skrene pažnju međunarodne zajednice na nepodnošljive uslove života Kosovara zbog svakodnevnog terorisanja od strane pripadnika srpskih organa prinudne vlasti na Kosovu.

Kako je vreme prolazilo, i život postajao sve nepodnošljiviji zbog rutinskih prebijanja, silovanja, pljački i ubistava Albanaca, Rugovin nenasilni otpor srpskoj torturi dobio je konkurenciju prvo u političkom aktiviranju Adema Demaćija, a kasnije i drugih pojedinaca i grupa, kao što je Nacionalni pokret za oslobođenje Kosova. Naravno, u srpskoj javnosti jedino je opšte poznata Oslobodilačka vojska Kosova, koju su stvorili pripadnici Narodnog pokreta Kosova, a koja se oružanim sredstvima, u gerilskom ratu protiv srpske policije i vojske borila za slobodu. Danas se na Kosovu mnogo govori o “zločinima protiv srpskog civilnog stanovništva koje je počinila OVK” kroz rasprave o ukidanju Specijalnog suda koji ove zločine treba da tretira. Ovo su veoma važne teme, ali ostavimo njih onima kojima i pripadaju — građanima Kosova, njihovim političarima i javnosti.

U završnoj fazi rata Srbije protiv kosovskog stanovništva, u periodu od dve kratke godine (1998-2000.), ubijeno je skoro osam hiljada civila albanske nacionalnosti. Njih su, umesto državnih institucija čiji je to posao, pažljivo prebrojali saradnici i aktivisti beogradskog i prištinskog Fonda za humanitarno pravo i objavili u svojoj publikaciji neprocenjive vrednosti “Kosovska knjiga pamćenja 1998-2000.” U ovom memorijalnom delu u formi višetomne knjige, pobrojane su sve žrtve rata na Kosovu. Pored osam hiljada ubijenih Albanaca, među kojima ima mnogo žena, dece i staraca, imenom i prezimenom, uz kratke biografije i okolnosti njihovih nasilnih smrti, navedene su i žrtve srpske nacionalosti kojih je u ovom periodu bilo nesrazmerno manje, iako nepodnošljivo mnogo — reč je o oko hiljadu civila. 

Međunarodna zajednica je 1999. godine konačno odlučila da silom stane na put Miloševiću i krenula u 78-dnevnu kampanju bombardovanja Srbije. Razlog za intervenciju bilo je konačno onemogućavanje Miloševićevog režima da, pošto je izgubio sve prethodne ratove, delimično zadovoljenje svojih planova nađe u uništavanju kosovskih Albanaca. Međutim, tada je za stotine hiljada žrtava u bivšoj Jugoslaviji već bilo kasno — pripadnici srpske vojske i policije, kao i dobrovoljačke i paramilitarne snage do tada su nekadašnji multietnički jugoslovenski prostor već očistili od raznog “moralnog i političkog taloga” kroz seriju genocida, kampanja etničkih čišćenja, masovnih silovanja i mučenja Bošnjaka, Hrvata, Albanaca, sistematskih ubistava nesrba i paljenja njihovih sela i gradova. Kada je o Kosovu reč, procenjuje se da je preko dvadeset hiljada žena silovano tokom rata na Kosovu, dok je 78 dana bombardovanja Srbije Milošević iskoristio da sprovede niz zločina protiv civilnog stanovništva kao i egzodus nad Kosovarima, kada je sa Kosova proterano preko 860 hiljada ljudi.

U prvih deset godina 21. veka, vesti za Kosovo i dalje nisu bile povoljne. Iako je rat bio zaustavljen kapitulacijom Srbije i povlačenjem srpske vojske i policije sa Kosova, te formiranjem tampon zone između žrtava i agresora kroz prisustvo UNMIK-a i KFOR-a, “pitanje Kosova” se u Srbiji i od strane “demokratske vlasti posle Miloševića” i dalje posmatralo u nacionalističkom ključu.

Čak je i Zoran Đinđić, najznačajniji državnik moderne, građanske Srbije, zbog čega je i dobio metak srce, mislio da Srbija “treba da preduzme inicijativu” kada je reč o rešavanju kosovskog pitanja, jer će se u suprotnom “organi privremene međunarodne uprave prirodno spustiti na kosovske institucije”, što bi otvorilo mogućnost za proglašenje kosovske nezavisnosti. Protiv toga je zvanična Srbija, i posle 5. oktobra 2000. godine i svrgavanja Miloševića, i dalje bila nedvosmisleno protiv. Ubijeni premijer Srbije je imao pravo, nešto veoma slično se dogodilo u godinama posle atentata na njega. Đinđić je bio u pravu i kada je rekao da je “Jugoslavija sveća koja gori sa dva kraja” – da na jednom kraju te sveće stoji Slovenija, a na drugom Kosovo. Raspad Jugoslavije konačno se i završio proglašenjem nezavisnosti Kosova, 28 godina posle proglašenja nezavisnosti Slovenije. U završnoj fazi uništavanja Jugoslavije, 2006. godine, Crna Gora se poslednja odvojila od Srbije, a Kosovo je čekalo svoj trenutak.

Taj trenutak je došao u jutro 17. februara 2008. godine, kada je Skupština Kosova proglasila nezavisnost i dobila međunarodno priznanje “velikih sila” i velikog broja drugih država. Do danas, Republiku Kosovo kao nezavisnu državu priznalo je skoro 60% članica Ujedinjenih nacija, ili 115 od 193 država članica UN. Deklaraciju o nezavisnosti 2008. godine potpisala je i Vlora Çitaku, tadašnja poslanica u Skupštini Kosova, a današnja ambasadorka Kosova u Vašingtonu, koja je nedavno podsetila na reči Martija Ahtisarija: “Kad vam lopov otme novčanik, ne tražite nazad samo polovinu svog ukradenog novca.” U tom smislu, očuvanje nezavisnog i celovitog Kosova mora biti prioritet svakome ko želi napredak Republici Kosovo, ali i celom regionu zapadnog Balkana.

U prethodnih deset godina, Srbija je svim silama, počev od na trenutke se činilo nekontrolisane, ali sve vreme državom upravljane masovne histerije zbog proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine (paljenje stranih ambasada, napadi na pripadnike nevladinog sektora, rušenje Beograda, povlačenja ambasadora iz svih zemalja koje su priznale Kosovo i slično), danas stigla do kontrolisane, ponovo državnim aparatom i njenim medijima upravljane histerije u politici, medijima i društvu u celini kada je reč o dominantnim stavovima o nezavisnom Kosovu.

U godini desetogodišnjice kosovske nezavisnosti, treba očekivati da se ova antialbanska retorika u Srbiji još više zaoštri, posebno imajući u vidu trenutne političke prilike u Srbiji, kao i činjenicu da su nosioci svih organa vlasti u zemlji nastali na Miloševićevoj nacionalističkoj ideologiji. Treba reći da ni većina onih koji čine srpsku opoziciju nisu ništa bolji — nacionalizam i antikosovski šovinizam vidljivi su i kod srpskih “prodemokratskih snaga.” Ovakvi trendovi su normalizovani među “proevropski orijentisanim građanima” u vreme vladavine Vojislava Koštunice i Borisa Tadića, Ivice Dačića i Vuka Jeremića, koji su uz pomoć srpskih državnih službi bezbednosti na teritoriji Kosova napravili protodržavu kriminalnog tipa, koju danas zovemo “sever Kosova.” Sve u pokušaju da Srbiji ostane kakva-takva municija za neprekidnu borbu protiv nezavisnog Kosova.

Trenutnoj srpskoj vlasti ovakvo nasleđe veoma odgovara, Aleksandar Vučić tim arsenalom — u čijem je stvaranju tokom 1990ih i kasnije tokom svog dugog opozicionog života aktivno učestvovao — često puca, ali uglavnom u prazno, i to za unutrašnje prilike i u cilju daljeg trovanja domaće javnosti, čime ne proizvodi ništa osim štete za sopstvene građane, i one u Srbiji i one “na severu Kosova i Metohije.”

Nesreća je što ovakva kontinuirana politika Srbije i dalje utiče i na svakodnevni život građana “najmlađe evropske države”, ali postoji nada da će taj uticaj — protokom vremena i osnaživanjem demokratskih institucija na Kosovu, a time i boljom upravom kosovskim institucijama i društvom — postajati sve manji i manji.

Od simboličkog i praktičnog značaja je vest od pre nekoliko dana, kada je Kosovo dobilo svoj međunarodni pozivni broj +383. Tako će za Dan nezavisnosti ove godine, brojni Kosovari, uglavnom mladi emigranti, sada konačno moći da se jave kući. Stotine hiljada proteranih Kosovara, koji u svetu već dugo žive i rade u dobrovoljnom ili prisilnom azilu, sada imaju i mogućnost direktne telefonske veze sa članovima svojih porodica. Od danas, taj ogroman broj ljudi će po prvi put moći da pozove telefonom i čestita rođendan svoje države za čiju su nezavisnost život izgubile hiljade nedužnih, uz žrtve svih onih preživelih čiji su životi trajno promenjeni traumama i još uvek svežim ranama, nemerljivim gubicima i tugom koje nijedna proslava nezavisnosti nikada neće moći da ublaži.

Ipak, treba optimistično gledati u budućnosti, nikada ne gubeći iz vida prošlost, i boriti se da se teško osvojena sloboda i nezavisnost Kosova ne ugrozi regresivnim politikama spoljnih i unutrašnjih aktera koji odlučno utiču na današnji kosovski i srpski politički i javni život. Treba gajiti nadu da će narednih deset godina doneti nove, progresivne političke i društvene činioce koji će raditi na oporavljanju odnosa dve države kroz proces pomirenja baziranog na istorijskim činjenicama. Tu bi najveću ulogu mogla da igra nova generacija srpskih političara i učesnika javnog života koji moraju da konačno priznaju i suoče se sa odgovornošću Srbije za zločine koji su prethodili nezavisnosti Kosova i od njih se distanciraju delima i novim politikama.

Uz to, ta “nova srpska elita” koju ovde zamišljamo morala bi danonoćno da radi sa svojim kosovskim kolegama na vraćanju poverenja i solidarnosti među Srbe i Albance, kroz blisku saradnju i međusobno poštovanje naše dve države, podršci obnavljanju starih i omogućavanju stvaranja novih veza među ljudima kroz otvaranje prostora za dijalog i podsticanje zajedničkog života i rada. Sve to zajedno, neophodni je preduslov da državne i javne institucije obe države u budućnosti očvrsnu u demokratiji i vladavini prava, garantujući slobodu i dostojanstven život svim svojim građanima, umesto trenutnog sklizavanja u nove-stare nacionalizme i dnevno-politički populizam.

Srbija bi trebalo da bude prva država koja će Republici Kosovo poželeti srećan Dan nezavisnosti, sećajući se svih kosovskih žrtava za čiju je nasilnu smrt ili životnu nesreću odgovorna, ali i glasno se svrstavajući na stranu svakog, pa i najtišeg, glasa koji doprinosi pomirenju i zajedničkoj boljoj budućnosti Kosova i Srbije u našoj mržnjom zatrovanoj javnosti. Nasuprot ovom možda naivnom idealizmu, hladna realnost u kojoj živimo svedoči o tome da su trenutne okolnosti za ovakav razvoj događaja nepovoljne jer Srbijom ponovo vladaju autokrate, ekstremni desničari i velikosrpski nacionalisti.

Međutim, oni nisu sami u ovoj državi. Postojimo i mi. Pa je zato na nama ostalima, posebno mladim ljudima, da se prihvatimo dužnosti koje podrazumevaju tešku borbu protiv nazadnosti u kojoj su učestvovali mnogi pre nas. Naša je ljudska i građanska dužnost da se ovim sramnim politikama i retorikama koje su već jednom završile u krvi i smrti stotina hiljada ljudi svim snagama i novim načinima suprotstavljamo, kako se nikada ne bi ponovile okolnosti u kojima je jedini moguć bio put kroz pakao kojim su kosovski Albanci morali da prođu do slobode i nezavisnosti svoje države.

Nije teško da budemo bolji od naših političkih predstavnika i njihovih glasnogovornika – zapravo, postoji li šta lakše od toga?

Zato danas prijateljski i od srca poručimo našim prvim komšijama: Gëzuar ditën e Pavarësisë Kosovë, dhe paç fat!

Miloš Ćirić je diplomirani politikolog, master studija kulture i master studija medija, edukator i aktivista za ljudska prava iz Beograda.