Naslovna / Aktivnosti

„Jugoslovenske“ serije u postjugoslovenskim vremenima

Igrane televizijske serije (i mnogi drugi formati pop-kulture) nastale na teritoriji koja je nekada bila SFRJ u široj javnosti se donekle smatraju i dalje domaćim (pre svega zbog činjenice da nije potreban prevod kada se radi o tržištima Srbije, Crne Gore, BiH i Hrvatske) ili regionalnim (mada taj pojam pokriva i nešto širu teritoriju koja ponekad podrazumeva i Albaniju ili Bugarsku na primer). Fokus ovog teksta biće na užem primeru recentnih serija koje karakteriše kako saradnja među državama bivše SFRJ u umetničkom i produkcionom smislu tako i njihova neposredna tematika, pa ih možemo smatrati i postjugoslovenskim.

Kada se radi o serijama u periodu posle ratova devedesetih, saradnja je uspostavljena u prvoj dekadi 21. veka, kada su srpski glumci počeli da „gostuju“ u hrvatskim serijama, u početku najviše onima iz žanra telenovela,kao što su „Ljubav u zaleđu“ (D. Peckaj Vuković, 2005), „Ponos Ratkajevih“ (M. Foretić, J. Svilar, J. Veljača, 2007) i „Zakon ljubavi“ (R. Majetić, J. Veljača, 2008) ili kriminalističkih, kao što je „Urota“ (R. Majetić, 2007). Sa porastom kvaliteta (ali i kvantiteta!) igrane televizijske produkcije, koji je dostigao svoj vrhunac u periodu od 2015. do 2021. godine, naročito kad se radi o Srbiji (Daković, Milovanović, 2021), saradnja je ostvarena i u nekolicini zapaženih serija koje spadaju u quality ili peak TV kategoriju. Iako kvalitet može zvučati kao diskutabilna i individualna procena, pod ovim pojmom se u akademskom smislu podrazumevaju serije koje su između ostalog inovativne, prevazilaze žanrovske granice, pod uticajem su nasleđa filmske estetike i imaju određeni uticaj na društvo i pop-kulturu (Thompson, 1997).  Među regionalno najuspešnije serije (ako govorimo o gledanosti, popularnosti, reakcijama u zvaničnim i društvenim medijima, kao i festivalskim nagradama, ali i „izvozu“ na inostrana tržišta) spadaju i one u kojima je međudržavna saradnja ostvarena na više polja, kao što su serije „Besa“ (T. Jordan, I. Stoimenov, 2018), „Senke nad Balkanom“ (D. Bjelogrlić, 2017) i „Područje bez signala“ (D. Matanić, 2021). Serija „Besa“, iako predstavlja izuzetan primer široke međunarodne saradnje (uključujući i neke države van regiona), tematski se razlikuje jer je kriminalističkog žanra i direktno ne (pre)ispituje vrednosti, ideje i prakse postjugoslovenstva. „Senke nad Balkanom“ i „Područje bez signala“ bave se temom postjugoslovenstva, i to iz dva vrlo različita ugla i  žanra – prva je pseudoistorijski krimić, dok je druga savremena društvena drama. „Senke nad Balkanom“ obrađuju interbellum period dvadesetih i tridesetih godina dvadesetog veka, a „Područje bez signala“ se fokusira na današnje vreme, ali sa bitnim osvrtom na period poznog samoupravnog socijalizma.

Promovisana uz slogan istorija kojoj nas nisu učili, serija „Senke nad Balkanom“ kroz atraktivno osmišljen fiktivni kriminalistički zaplet, vešto kombinovan sa istorijskim ali i domaštanim pseudoistorijskim činjenicama, idejno sugeriše da je prva Jugoslavija (odnosno u početku Kraljevina SHS) i u svojim ranim danima bila politički vrlo trusno i zapaljivo područje na kome su se ukrštali mnogobrojni interni i eksterni interesi – kako lični, poslovni, partijski tako i državni ali i paradržavni, pa sve do aludiranja na ulogu međunarodnih tajnih društava i misterioznih sekti. Prestonica Beograd secište je dramatičnih i misterioznih događaja u kojima osim lokalnog stanovništva učestvuju i mnogobrojni zvani i nezvani gosti iz Bosne, Hrvatske, Crne Gore, Slovenije i Makedonije, i to od ultradesničara, preko nacionalista/separatista, pa sve do komunista (da naglasimo, u to vreme u ilegali). Tu su naravno i strani elementi, od izbeglih belih Rusa do pronacističke sekte, u konstantnom scenarističkom preplitanju činjenica i fikcije. Iz ovih razloga serija je doživela veliku popularnost i dala povoda za otvaranje mnogih tema u akademskoj zajednici, medijima i na društvenim mrežama, a sa druge strane izazvala je i određena negativna reagovanja od strane predstavnika zajednica koje su smatrale da su prikazane u negativnom svetlu, te da se radilo o falsifikovanju istorije[1].

U potpuno različitom umetničkom i narativnom ključu, „Područje bez signala“ kroz realističnu dramsku strukturu tretira posttranzicionu stvarnost, i to na način da, iako se radnja odigrava u konkretnom (fiktivnom) malom mestu u Hrvatskoj, celokupna priča i ideja u potpunosti rezoniraju sa realnošću u drugim zemljama regiona. Gubitništvo tranzicije, kao i dosta smelo poređenje pesimističnih posledica današnjeg liberalnog kapitalizma sa optimizmom  nekadašnjeg samoupravnog socijalizma zanimljivo su obrađeni, bez efekta naknadne pameti ili učitavanja aktuelnih dnevnopolitičkih agendi. Za razliku od „Senki nad Balkanom“, gde od strane autora nemamo jasnu ideološku preferenciju (osim kad se radi o ultradesničarskim i ultranacionalističkim organizacijama, koje su prikazane u negativnom svetlu), pa su tako kako tadašnja rojalistička vlast tako i komunistička opozicija prikazane uz obe strane medalje, odnosno delimično kritički, u „Području bez signala“ se jasno iščitava levičarska ideja. Ipak, na kraju nemamo idealizovano predstavljanje mogućeg rešenja kroz povratak na stari model, već kroz neočekivani scenaristički obrt dobijamo blago ironičnu konstataciju da se nekadašnje vrednosti danas mogu prepoznati (i monetizovati!) samo kroz umetničku praksu, i to baš onu kojom opet upravljaju kapitalistički orijentisani činioci (etablirani zapadni umetnici i galeristi). Tako ideološko nasleđe postaje doslovni  „poslednji socijalistički artefakt“ (što je i naslov serije u inostranoj distribuciji – „The Last Socialist Artefact“), svojevrsni moderni spomenik ali i gorko podsećanje na neminovnost prihvatanja današnjeg sistema.

Osim tematike, obe serije postjugoslovenskim čini i glumačka podela: u „Senkama nad Balkanom“ imamo glumce iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Slovenije i Makedonije, dok u „Području bez signala“ igraju prevashodno hrvatski glumci uz goste is Srbije i BiH  (s tim da naglašavam da su neki od glumaca u obe serije već uveliko u statusu regionalnih, odnosno čestim angažovanjem u više država prestaju da imaju percepciju „stranaca“), ali i produkcije odnosno emiteri zahvaljujući čijoj saradnji su obe serije postale šire dostupne.[2]

Iako bi se moglo pomisliti da je nastanak pomenutih serija, kao i još nekih drugih kakva je na primer HBO serija „Uspjeh“ (M. Alčevski, 2019), rezultat planskih i promišljenih napora državnih ili nevladinih institucija, ipak se čini da je do saradnje došlo organski, kako iz poslovno-praktičnih razloga (lakše dolaženje do sredstava, kao i veće tržište za distribuciju), tako i iz autentične potrebe kreativnog povezivanja pojedinaca sa postjugoslovenskih prostora, za koje je sve očiglednije da ne dele samo zajedničku prošlost, već u velikoj meri i sadašnjost. Ovakve primere nikako ne treba iščitavati kao promociju jugonostalgije ili pokušaj prekrajanja istorije i/ili sadašnjosti, već kao prirodan i konstruktivan odgovor na izazove koje geopolitička aktuelnost konstantno stavlja pred naš region.

Literatura i izvori:

Milena Kvapil je rediteljka i kreativna direktorka iz Beograda sa preko dvadeset godina radnog iskustva u medijima i oglašivačkoj industriji. Trenutno je na doktorskim studijama Teorije dramskih umetnosti, kulture i medija na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu, u fazi pisanja doktorske disertacije na temu „Meka moć televizijskih serija: Srbija 2015-2022“ .

[1] Pre svega mislim na reakcije predstavnika ruske manjine koji su seriju osudili zbog navodnog negativnog prikazivanja ruske emigracije u periodu posle Oktobarske revolucije,  viz: Joksimović, 2017, Tanasić, 2017-

[2] Serija „Područje bez signala“ je hrvatsko-slovenačko-srpsko-finska koprodukcija, emitovana premijerno na HRT krajem decembra 2021, dok je u Srbiji prikazana 2022. na nacionalnom servisu RTS. „Senke nad Balkanom“ nastale su u koprodukciji Srbije, Makedonije i BiH/Republike Srpske, a premijerno su emitovane 2017. na RTS, da bi kasnije bile zvanično prikazane i na TV stanicama u BiH, Makedoniji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Sloveniji.