Više od dve decenije nakon sukoba na Kosovu, srpsko-albanski i kosovsko-srpski odnosi i dalje se prikazuju u zlobnim metaforama poput „evropskog aparthejda“, „sistema etničke segregacije“, „zamrznutog sukoba“ ili „beskrajnog rata carinama“. Bez obzira na određena unapređenja u domenu bilateralnih odnosa, zaštiti manjinskih prava, političkog i proaktivnog društvenog učešća manjina na institucionalnom nivou na Kosovu i Srbiji, u masovnim medijima, mejnstrim istoriografiji i (populističkom) političkom diskursu i dalje prevladava međusobno nepoverenje, pa čak i animozitet. Uopšteno govoreći, etnička isključivost i sagledavanje međuetničkih odnosa gotovo isključivo kroz prizmu etnički motivisanog nasilja su se već konsolidovali kao norma i u srpskoj i u kosovskoj javnosti. Međutim, prevazilazeći ovaj kontekst politički vođenih konstrukcija velikih razmera, često se mogu pronaći suprotne percepcije među onima koji su zaista iskusili realnost međuetničkog suživota na Kosovu.
Umesto da direktno dekonstruišemo otrovne etnocentrične narative, našim radom nastojimo da obezbedimo istorijske izvore i damo glas onim običnim ljudima čiji životne priče prkose stereotipima i pristrasnostima njihovih etničkih zajednica. Dakle, naš cilj je da prikupimo i učinimo vidljivim pozitivne i afirmativne izjave o srpsko-albanskom suživotu na Kosovu od 19. do 21. veka. Sa našim partnerskim organizacijama na Kosovu (NVO Aktiv i Centar za afirmativne društvene akcije iz Severne Mitrovice i Network of Peace Movement iz Kamenice) krenuli smo u proces prikupljanja istorijskih izvora (arhivska dokumenta, novinski članci, fotodokumentacija) i literature i pružanje narativa (intervjua) iz usmene istorije koji dokumentuju pozitivne primere interakcije između ove dve etničke grupe. Svi ovi materijali su dostupni kao „Dokumentacioni repozitorijum o albansko-srpskom
suživotu na Kosovu, 19-21 vek“ na trojezičnoj veb stranici projekta (SRP/ALB/ENG). U 2021. naš tim je već završio preliminarni pilot projekat i uzorak terenskog istraživanja kao deo naših aktivnosti na projektu. Prikupljeni materijali i opšti ishod pilot projekta su nas ubedili u izvodljivost planiranih projektnih aktivnosti i celokupne projektne agende predstavljene u ovom predlogu projekta.
Moglo bi se pokazati pogrešnim, međutim naši preliminarni nalazi ukazuju na značajan nivo priznavanja i pozitivne ocene multietničkog suživota među običnim narodom na Kosovu, koji živi u etnički mešovitim zajednicama. Ovo se odnosi na njihove narative o situacijama u njihovim naseljima u periodima pre, tokom i nakon sukoba 1990-ih. Na ovakva afirmativna razmišljanja smo naišli u intervjuima vođenim u Štrpcu, Prištini, Kamenici, Mitrovici, Ranilugu i Gnjilanu. Sagovornici, i Srbi i Albanci, ispričali su nam upečatljive priče o međuetničkom uvažavanju i saradnji koja se odvijala pre, tokom i posle sukoba. Najvrednije informacije se odnose na pojedinačne akte međuetničke pomoći i podrške tokom sukoba; na primer, oni koji oličavaju hrabrost i odlučnost onih koji su rizikovali svoje živote da bi zaštitili ili pružili sklonište za komšiju koji pripada „neprijateljskoj“ grupi.
Naš uzorak istraživanja možda ne odgovara u potpunosti sveukupnom načinu razmišljanja ljudi u Srbiji i na Kosovu, ali zbog trenutne etničke podele na Kosovu većina ovih ljudi zapravo nikada nije iskusila život u etnički mešovitim zajednicama. Kada se usredsredimo na međuetničke odnose u etnički mešovitim zajednicama, na primer u Kamenici, čini se da su nivoi međusobnog uvažavanja i poštovanja viši u poređenju sa njihovim etničkim zajednicama i njihovim etno-nacionalnim elitama, čiji zadatak bi trebalo da bude izgradnja i održavanje takvih opštih stavova u svojim društvima. U najmanje ruku, iz ovog nedovoljno zastupljenog uzorka izgleda da na savremenom Kosovu koegzistiraju dve paralelne realnosti: jedna u kojoj njeni građani žive kao odgovorni pojedinci građanskih vrlina i sa kapacitetom za složene modele suživota, i druga, u kojoj isti ljudi postoje samo unutar sopstvenih etno-nacionalističkih kolektiva, opterećenih mržnjom i nepoverenjem. Pretpostavljamo da ta „druga realnost“ nije ništa drugo nego konstrukt koji su stvorile neodgovorne elite i koji treba razotkriti i protiv kojeg se treba boriti.
Naš NVO je već objavio dve trojezične (SRP-ALB-ENG) edukativne brošure posvećene 1) Albansko-srpskim besama (1906-1907) i 2) učešću Albanskih i bošnjačkih regruta u srpskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata. Obe brošure se bave kontroverznim pitanjima iz zajedničke prošlosti regiona i imaju za cilj da pruže višeslojna i multi-perspektivna istraživanja albansko-srpskih odnosa na Kosovu. Brošure kombinuju aktivistički i naučni pristup.
