Generacije učenika koje danas pohađaju osnovne i srednje škole u Srbiji nikada nisu čule za toponime kao što su: Prijedor, Trnopolje, Omarska i Keraterm. O osuđenom ratnom zločincu Ratku Mladiću su se edukovale preko naprednjačkih zidnih novina, odnosno murala i grafita koji su preplavili gotovo sve gradove u Srbiji, mobilišući patriotske snage da se uključe u odbranu tekovina jednog rata “koji se nikada nije dogodio”. O Slobodanu Miloševiću i Mirjani Marković, neki od njih su se mogli obavestiti preko serije Porodica, koja je domaćoj javnosti iznela melodramatičnu priču o ljubavi i tragediji srbijanskog vladarskog para iz devedesetih. O svemu ostalom najradije se neće raspitivati, ali kako stvari stoje, već naredne školske godine, moglo bi se dogoditi da učenici osmih razreda, koji prema nepisanom pravilu imaju pravo da putuju diljem “srpskog sveta”, posete bosanski grad Prijedor.

Naime, ovu je destinaciju u vannastavni kurikulum uvrstio Muzej žrtava genocida u Beogradu, ističući da bi mlade generacije neizostavno morale da posete Muzej Kozare u Prijedoru, kako bi se uspostavio multidisciplinarni pristup kulturi sećanja. To bi podrazumevalo “međupredmetno povezivanje istorije, geografije, književnosti i jezika, psihologije, sociologije, likovne kulture, muzičke kulture, veronauke i građanskog vaspitanja”. Ovakav predlog podrazumeva parcijalno, limitirano učenje o prošlosti, dakle samo u onom delu  koji se tiče srpskih žrtava u Drugom svetskom ratu, što se opet dovodi u vezu sa aktuelnom regionalnom politikom predsednika Aleksandra Vučića i njegove Srpske napredne stranke, koja se zasniva na produbljivanju mržnje preko masovne eksploatacije teme Jasenovca u svim sferama javnog diskursa. Zato je zvanična savremena kultura u Srbiji danas anahrona, eskapistička i regresivna, a svi pobrojani predmeti pretvoreni u poligon za edukativnu manipulaciju. Učenici koji izlaze iz takvog obrazovnog sistema čvrsto veruju da se tokom devedesetih godina ništa posebno nije dogodilo niti da oni imaju neku obavezu da se o tome obaveste. Isto tako veruju da i njihovi vršnjaci u regionu o tome ništa ne znaju, te da se na takvom konsenzusu o recentnoj prošlosti može graditi zajednička budućnost.

Da bi se ovakva kultura laži izgradila, država je uložila mnogo truda i finansija. Eliminisala je najpre alternativnu kulturu ili ju je svela na rubne zone stvarnosti, uspostavila je potpuni monopol nad medijima, dok je Regulatornom telu za elektronske medije (REM) delegirala posao kontrole emitovanja informacija. Tako je mogućnost plasiranja bilo kakve teme koja bi se bavila ratom u Bosni i srpskom odgovornošću za ratne zločine i genocid u Srebrenici svedena na minimum. Takve emisije moguće je gledati samo preko kablovske televizije i to samo jednog provajdera (SBB), dok su nacionalne frekvencije dodeljene isključivo režimskim medijima, a među njima i Happy TV, koja prednjači u negiranju ratne prošlosti i vrlo često ruganju žrtvama. Naime, u emisiji “Dobro jutro, Srbijo”, koja je emitovana u februara 2021, voditelj Milomir Marić i režiser Predrag Antonijević (Dara iz Jasenovca) govorili su o sistemu prijedorskih logora Keraterm, Trnopolje i Omarska kao o ratnoj propagandi, skrivajući podatak da je opština Prijedor do kraja 1992. skoro sasvim očišćena od nesrpskog življa i da je tokom tih meseci ubijeno više od 3000 civila.

Logore kojima se danas naprednjaci smeju formirao je 24. maja 1992. Krizni štab srpske opštine Prijedor na čelu sa Milomirom Stakićem. Bili su namenjeni za zatočenje, torturu, sliovanja i ubijanja nesrpskog življa, muškaraca, žena, čak i dece. Najmlađa žrtva silovanja bila je bošnjačka devojčica od dvanaest godina. Samo kroz logor Trnopolje je tokom rata prošlo oko 23000 ljudi. Iz logora je bilo nemoguće izaći jer su oko njega bila postavljena mitraljeska gnezda. Situacija u Omarskoj i Kertermu bila je daleko brutalnija. Vrlo često, zatočenici su izvođeni u grupama i streljani na lokacijama izvan logora. Za Marića i Antonijevića bila je to “samo preventivna mera za uspostavljanje reda” u tom kraju, dok su u njihovoj interpretaciji ti logori bili otvorenog tipa, te da su ljudi mogli da dolaze i odlaze kad god su hteli. No njihov rugalački fokus, nalik opscenostima kojima su se odlikovale torture nad zarobljenicima u ovim logorima,  bio je na fotografiji logoraša Fikreta Alića, zarobljenika iz poharanog Kozarca, kog su, pored ostalih, u avgustu 1992. snimili novinari britanske televizije ITN. Slika ovog izmučenog čoveka iza bodljikave žice, golog do pojasa, osvanula je na naslovnoj stranici Timea 17. avgusta iste godine. Fotografija je obišla svet, da bi tridesetak godina kasnije završila u rukama dvojice multidisciplinarnih stručnjaka, koji su objasnili da se radilo o “čoveku koji je bio mršav zbog tuberkuloze”, kao i da su ga “ratni propagandisti potom nahranili i vodili po cirkusima Evrope”.

Ovakav odnos prema ratnoj prošlosti, bahat i svirep, karakterističan je za režimske medije u Srbiji. Tabloidni novinari slobodno smeju da izgovaraju ovakve stvari, jer znaju da iza nih stoji čitav sistem i da im se ništa ne može dogoditi, kao što se ništa nije dogodilo nakon prijave samog Fikreta Alića i Udruženja logoraša Kozarac. REM je razmatrao ovu prijavu, ali je na kraju “odlučeno da se taj postupak obustavi, zato što se nije našao nijedan razlog koji bi dao mogućnost Savetu da kazni emitera”. Osim “pojedinih neistinitih podataka”, izjavila je predstavnica REM-a tom prilikom, “ništa drugo u vezi sa emisijom nije bilo problematično”. Zapravo, u ovoj tački se dolazi do dubokog paradoksa, gde se posredno priznaje da su logori u Prijedoru postojali, ali se njihov “sadržaj” danas tertira isključivo kao deo opšte industrije zabave. Odnosno, REM-u je očigledno bilo zabavno to što su Marić i Antonijević, kao dvojica stručnjaka za međupredmetno povezivanje istorije torture, geografije zločina i, po svemu sudeći, medijske nekulture, dehumanizovali i ponizili Alića, nudeći odgovor na davno pitanje koje je postavio Time na svojoj naslovnoj strani: Must It Go On? 

Britanski novinari su tog avgusta 1992. došli na poziv Radovana Karadžića koji je želeo da se pohvali tretmanom zarobljenika u svojim logorima. Novinare je do Prijedora ispratio njegov zamenik, šekspirolog Nikola Koljević. Potom su ih preuzeli niži anđeli pakla, pod čijom paskom su se sretali sa logorašima, kojima je bilo zaprećeno da ne smeju reći ništa loše o tretmanu u tim kazamatima. “Ne želim da lažem, ali ne mogu da kažem istinu”, poznata je rečenica jednog od logoraša iz Omarske. Zato je fotografija Fikreta Alića ostala nezaobilazno svedočanstvo o ratnim danima u Prijedoru i logoraškoj stvarnosti iza bodljikave žice. O tome se ne može ništa saznati u Muzeju Kozare. Ne postoje ni memorijalni tragovi na samim mestima gde su se logori nalazili. Zabranjeni su skupovi komemoracije. Nije dozvoljeno obeležavati Dan belih traka. Na potezu gde se nalazio logor u Omarskoj, odavno je rudnik kompanije ArcelorMittal.

“U Ljubijskoj metalogenetskoj oblasti”, hvali se ova kompanija na svom sajtu, “na lokalitetu Omarske iskopano je oko 29 miliona tona rovne rude, uklonjeno je 115 miliona tona jalovine i proizvedeno više od 21,5 miliona koncentrata željezne rude”. Moglo bi se reći da je u trudbeničkom zagrljaju prijedorskih vlasti i kompanije ArcelorMittal preko živog sećanja na patnje logoraša u Omarskoj, od nastanka rudnika do danas, nabacano preko 165 miliona tona negatorske jalovine, koju uveliko eksploatišu političke i kulturne elite u Srbiji i Republici Srpskoj. Svake godine, taj teret se uveća za oko dva miliona tona. Za arheologe u budućnosti, oblast severozapadne Bosne biće izazov ravan istraživanju Gulaga.  

Saša Ilić, rođen 1972. u Jagodini, diplomirao na Filološkom fakultetu u Beogradu. Objavio tri knjige priča: Predosećanje građanskog rata (2000), Dušanovac. Pošta (2015), Lov na ježeve (2015) i tri romana: Berlinsko okno (2005), Pad Kolumbije (2010) i Pas i kontrabas (2019) za koji je dobio NIN-ovu nagradu. Jedan je od pokretača i urednik književnog podlistka Beton u dnevnom listu Danas od osnivanja 2006. do oktobra 2013. U decembru iste godine osnovao je sa Alidom Bremer list Beton International, koji periodično izlazi na nemačkom jeziku kao podlistak Tageszeitunga i Frankfurter Rundschaua. Jedan je od urednika Međunarodnog književnog festivala POLIP u Prištini. Stalni je saradnik Peščanika. Njegova proza dostupna je u prevodu na albanski, francuski, makedonski i nemački jezik.