U oružanim sukobima koji su vođeni na teritoriji bivše Jugoslavije od 1991. do 2001. godine, procenjuje se da je život izgubilo više od 130.000 osoba, više miliona osoba je izbeglo ili se raselilo, dok se u regionu i dalje traga za oko 10.000 nestalih osoba. Desetine hiljada osoba u regionu stradalo je u mnogobrojnim ratnim zločinima počinjenim u ovim ratovima – kao žrtve masovnih ubistava, prisilnih nestanaka, sistematskih silovanja i drugih oblika seksualnog nasilja, pod torturom u mnogobronim koncentracionim logorima i mestima zatvaranja. Uprkos velikom broju sudski utvrđenih činjenica pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) o ovim zločinima i različitim inicijativama uglavnom civilnog društva za suočavanje sa prošlošću, države u regionu nastavile su da vode intenzivne sukobe kroz negovanje nacionalističkih verzija ratne prošlosti, uglavnom baziranih na samo-viktimizaciji i potpunom odsustvu empatije za patnje ‘drugoga’.
Nakon političkih promena u oktobru 2000. godine, Srbija se između ostalog suočila i sa izazovima izgradnje odgovornog i iskrenog odnosa prema nasleđu ratnih zločina koje su pripadnici srpskih snaga počinili u ratovima na teritoriji bivše Jugoslavije, kao jednog od najvažnijih preduslova za pomirenje sa svojim susedima, Bosnom i Hercegovinom, Hrvatskom i Kosovom. Uprkos sporom napretku koji je postignut u Srbiji od političkih promena 2000. godine u primeni pojedinih mehanizama tranzicione pravde, definisanje, sprovođenje i ispunjavanje glavnih ciljeva i strategija za suočavanje sa nasleđem zločina iz ratova 1990-tih, nisu predstavljali prioritet niti su bili rezultat iskrene volje političke elite za pomirenje sa susedima. Naprotiv, volja je iskazivana samo kao rezultat političkog uslovljavanja i pritiska od strane međunarodne zajednice i njenih institucija, dok se u Srbiji svakom zgodnom prilikom poricala odgovornost za zločine počinjene od strane pripadnika srpskih snaga, ili se odgovornost izjednačavala insistiranjem na zločinima počinjenim nad Srbima, preuveličavanjem broja sopstvenih a umanjivanjem broja žrtava drugih naroda.
Posledice ovakvog odnosa prema zločinima iz prošlosti su višestruko opasne po društvo u celini, a posebno po generacije rođene neposredno pre i nakon ratova, kao i one koje dolaze. Ne samo da mlade generacije nikada nisu bile ozbiljan akter u do sada sprovođenim inicijativama za suočavanje sa prošlošću i primeni mehanizama tranzicione pravde, već su u svojim zajednicima ostale prepuštene dominantnim narativima o sopstvenom narodu kao jedinoj i najvećoj žrtvi oružanih sukoba 1990-tih. Poseban problem predstavlja sistem formalnog obrazovanja koji mladim generacijama nudi iskrivljenu sliku bliske prošlosti, selektivan izbor informacija, kao i pristrasnu interpretaciju događaja iz perioda ratova. Dodatno zabrinjava način na koji su ratni zločini počinjeni 1990-tih, predstavljeni u udžbenicima istorije, te kakvu verziju prošlih sukoba mladi ljudi u Srbiji usvajaju kroz sistem formalnog obrazovanja.
U svojoj Analizi sadržaja udžbenika istorije u Srbiji o ratovima u bivšoj Jugoslaviji u svetlu utvrđenih činjenica pred MKSJ, objavljenoj u decembru 2015. godine, Fond za humanitarno pravo predstavio je do sada najsveobuhvatniji prikaz na koji su način činjenice o ratnim zločinima predstavljene u udžbenicima u Srbiji.[1] Prema zaključcima FHP-a, ratni zločini počinjeni u bivšoj Jugoslaviji prikazani su neobjektivno i površno, uz selektivno biranje činjenica čime se nastojalo prikazati Srbe kao jedine i/ili najveće žrtve sukoba 1990tih, dok su činjenice o stradanju drugih naroda sa prostora bivše Jugoslavije ili odgovornost srpskih snaga za njihovo stradanje skoro potpuno zanemarene. Pored toga, daleko je više pažnje posvećeno političkoj krizi koja je prethodila raspadu Socijalističke Federativne Republike Jugoslaviije, dok je ratovima i ratnim zločinima koji su počinjeni i žrtvama koje su u njima stradale posvećeno tek nekoliko šturih rečenica. Čak je i u delovima koji obrađuju političku krizu pre raspada bivše Jugoslavije, primetna subjektivnost u interpretaciji, te je sva odgovornost za raspad zajedničke države pripisana ‘separatističkim’ tendencijama hrvatskog i albanskog nacionalizma.
Iako po intenzitetu i broju ubijenih, poginulih i nestalih nije najrazorniji konflikt u bivšoj Jugoslaviji, poput onog u Bosni i Hercegovini, niti je vođen na teritoriji Srbije, poput kosovskog, konfliktu u Hrvatskoj i njegovim uzrocima posvećeno je najviše pažnje. Iako se u udžbenicima govori posebno o sukobima koji se početkom rata vode u Vukovaru i okolini, ne spominju se mnogobrojni ratni zločini srpskih snaga počinjeni protiv hrvatskog civilnog stanovništva na teritoriji pod kontrolom srpskih snaga u ovom periodu. Daleko najviše pažnje posvećeno je operacijama ‘Bljesak’ i ‘Oluja’ hrvatske vojske i policije 1995. godine, za koje se navodi da je počinjeno „planirano etničko čišćenje Srba sa prostora zapadne Slavonije“, kao i „Srba sa prostora Like, Korduna, Banije i Dalmacije“.[2] Što se tiče žrtava koje su stradale u ratu u Hrvatskoj, isključivo se spominju pripadnici srpskog naroda, dok o stradanju hrvatskog stanovništva nema spomena. Ratu u Bosni i Hercegovini je u srpskim udžbenicima posvećeno ubedljivo najmanje pažnje, iako je i po broju počinjenih zločina (najviše optužnica pred MKSJ je podignuto upravo za zločine počinjene u BiH) po ukupnom broju poginulih (oko 100,000 osoba), a i prema broju poginulih i ubijenih Srba (oko 25,000), najintenzivniji konflikt na teritoriji bivše Jugoslavije. Kada autori udžbenika u Srbiji pišu o zločinima u BiH, uglavnom se navode uopštene kvalifikacije, bez ulaženja u detalje poput pravnih kvalifikacija ovih zločina, ili navođenja odgovornih i podataka o etničkoj pripadnosti žrtvama. Više pažnje je posvećeno samo zločinu u Srebrenici, iako se i o ovom zločinu u većini udžbenika izbegava navođenje pravne kvalifikacije genocida, koju je utvrdio MKSJ u nizu presuda pripadnicima vojnog i političkog vođstva bosanskih Srba. Tek jedan od udžbenika nešto detaljnije piše o ovim suđenjima za Srebrenicu, ali između ostalog, navodi da su podaci o 8.000 ubijenih sporni, te da se i dalje vode rasprave o broju žrtava. Pored toga, navode se i ne potpune netačnosti, poput one da je Međunarodni sud pravde (MSP) u Hagu 26. februara 2007. godine u presudi po tužbi Bosne i Hercegovine protiv Savezne Republike Jugoslavije okarakterisao Srebrenicu kao genocid, ali da nije Srbiju povezao sa ovim zločinom, iako je MSP utvrdio odgovornost Srbije za kršenje Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, zbog nesprečavanja genocida i nekažnjavanja odgovornih. Oružani sukob na Kosovu se od strane autora udžbenika u Srbiji posmatra isključivo kroz prizmu NATO bombardovanja, žrtava stradalih u sukobu sa NATO snagama i materijalne štete koja je naneta u periodu od marta do juna 1999. godine, ili kršenjima ljudskih prava ne-Albanaca nakon povlačenja srpske vojske i policije sa Kosova. Prezentuju se precizni podaci o broju uništenih kuća, škola, bolnica, crkava i spomenika, ali se o broju stradalih civila navode cifre ‘između 1,200 i 2,500’ osoba. Iako je više predstavnika vojnog i političkog vrha Srbije osuđeno pred MKSJ za zločine na Kosovu, u srpskim udžbenicima se ni na jednom mestu ne spominje stradanje albanskih civila (više of 10,000), kako pre NATO bombardovanja, tako ni tokom njega.
Ovakav način interpretacije ratova iz 1990tih u udžbenicima istorije u Srbiji ni na koji način ne pomaže razvijanju kritičkog sagledavanja prošlosti i obrazovanju mladih generacija na osnovama koje bi doprinele procesu pomirenju u regionu. Naprotiv, ono služi, kako navodi istoričarka Dubravka Stojanović ‘predvojničkoj obuci’ i pripremanju budućih donosioca odluka za sledeće sukobe. Pored toga, mobilisanje mladih generacija kroz sistem formalnog obrazovanja, uz vaspitanje na dominantnom narativu o naciji-žrtvi, koji im prezentuju političke elite i mediji, uspešno zaustavlja proces suočavanja sa prošlošću i onemogućava da ovaj ‘zavet ćutanja’ ratnih generacija o zločinima bude konačno i zauvek razvrgnut pitanjem njihove dece: Šta ste vi radili za vreme rata?
Marijana Toma, historičarka iz Beograda, je stručnjakinja za historijsku pravdu i suočavanje sa prošlošću. U periodu od 2012. do 2016. je bila zamjenica izvršnog direktora Fonda za humanitarno pravo. Pridružila se centru 2003., dok je radila na dokumentiranju ratnih zločina, usmene historije, prisilnih nestanaka i tranzicijske pravde. Tokom proteklih 14 godina je bila uključena u brojne projekte tranzicijske pravde u regiji i na međunarodnom nivou. Marijana je diplomirala historiju na Univerzitetu u Beogradu i magistrirala političke nauke na Univerzitetu u Cape Townu, Južnoafrička Republika. Marijana piše i predaje o tranzicijskoj pravdi u okviru brojnih regionalnih i međunarodnih neformalnih i formalnih programa obrazovanja.
[1] FHP, “Analiza sadržaja udžbenika istorije u Srbiji o ratovima u bivšoj Jugoslaviji u svetlu utvrđenih činjenica pred MKSJ“, Forum za tranzicionu pravdu 5, (2015): 11-26.
[2] Isto, 19.
