Spomenička praksa u post-konfliktnim društvima i državama je neizostavni deo analiziranja procesa „suočavanja sa prošlošću“. Politikom memorijalizacije se, u izvesnoj meri, može odrediti do kog nivoa se određeno društvo suočilo sa sopstvenom prošlošću i odlučilo šta će da bude deo kolektivnog i javnog sećanja, a šta će biti marginalizovano i zaboravljeno. Spomenici i memorijali skoro uvek predstavljaju izraz interpretacije prošlosti od strane posednika političke moći (političke elite) – najzad, dozvole za njihovu izgradnju se izdaju od strane lokalnih, regionalnih ili nacionalnih vlasti. Kroz analizu spomeničkih i memorijalnih praksi, zaista se može napraviti veoma pouzdan zaključak o tome kako se određena država i određeno društvo odnosi prema sopstvenoj prošlosti. U ovom kratkom tekstu, namera mi je da se fokusiram na države i društva bivše Jugoslavije, i na njihove spomeničke i memorijalne prakse, kao i na one grupe koje se svojim aktivnostima kritički odnose prema tim praksama.

Svaka država bivše Jugoslavije (ili regioni unutar njih) zadržavaju veoma nacionalistički orijentisani, patrijarhalni i militani obrazac spomeničkih i memorijalnih praksi. Veoma kratkom analizom tih obrazaca moguće je zaključiti da ideologije koje su do samog rata dovele i danas ocrtavaju kulture sećanja u post-jugoslovenskim državama i društvima – to i ne treba da čudi jer se političke elite iz 1990ih bukvalno nisu promenile do današnjeg dana. Slave se i memorijalizuju ratni heroji, bitke, pa čak i ratni zločinci; dok svi drugi akteri koji su bili aktivno angažovani u odnosu na ratove na prostoru bivše Jugoslavije su marginalizovani. To se pre svega odnosi na antiratne aktivste i aktivistkinje, kao i na antiratne pokrete kojima nema mesta u javnom sećanju post-jugoslovenskih država i društava. Spomenici koji su izgrađeni posle kraja ratova 1990-ih su takodje neizostavni deo stvaranja i jačanja nacionalnih identiteta u velikoj meri etnički „čistih“ država i prostora, pri čemu stvaranje i jačanje novih nacionalnih identiteta teče paralelno sa brisanjem iz kolektivnog sećanja svega što ima veze sa drugom Jugoslavijom i antifašističkom borbom iz Drugog svetskog rata (uključujući i fizičko uništavanja spomenika iz perioda socijalističke Jugoslavije).

Danas, u Hrvatskoj u potpunosti dominiraju spomenici i memorijali koji služe dominantnom narativu u Hrvatskoj o „čistoti Domovinskog rata“; spomenici u ovoj državi (uz dva, tri izuzetka kojim se komemoriraju srpske žrtve za vreme i posle operacije „Oluja“) oslikavaju isključivi narativ o čistoti hrvatske borbe za nezavisnost od srpske agresije, dok su na njima prisutni državni i religijski elementi. Spomenici žrtvama srpske nacionalnosti su izuzetak od pravila. Na Kosovu „cvetaju“ spomenici borcima Oslobodilačke vojske Kosova, dok kosovska spomenička i memorijalna praksa uopšte ne uzima u obzir mirovni otpor politici segregacije i represije nad kosovsko Albanskim stanovnišvom tokom 1990ih. Rezultat takvih praksi je da mnogi mladi ljudi koji su bili deca ili su se rodili posle rata na Kosovu uopšte ni ne znaju za „paralelne sisteme“ obrazovanja ili zdravlja koji su kosovoski Albanci uspostavili 1990ih kako bi se odupreli sistemskom i strukturnom nasilju srpske države u to vreme. U Bosni i Hercegovini svakako zavisi o kom „etničkom delu“ države se radi – spomenička praksa odgovara političkim elitama triju konstitutivnih naroda da zadrže sopstveni narativ o ratu u ovoj zemlji. Srbija u sopstvenoj konfuziju o svom „neučestvovanju“ u ratovima polako počinje da gradi veoma snažan viktimizacijski narativ u odnosu na NATO intervenciju 1999. godine, u kojem se ono predstavlja kao „eksces“ – kao događaj koji nema nikakve veze sa ratom na Kosovu. Svaki drugi pokušaji memorijalizacije u Srbiji u odnosu na druge ratove na prostoru bivše Jugoslavije samo oslikavaju shizofren stav države prema ratovima, gde se posebno ističe nemogućnost imenovanja rata.

Određeni spomeničke i memorijalne prakse na čak bizaran način pokazuju do koje mere su one determisane nacionalističkom ideologijom i jednostranom interpretacijom rata od strane određene nacije ili etničke grupe. Mnogi primeri u Republici Srpskoj su dokaz do koje mere politička elita ovog bosansko-hercegovačkog entiteta odbija da se u memorijalizacijske procese uključe građani ne-srpske nacionalnosti. Jedan od takvih primera je spomenik stradalim vojnicima Vojske Republike Srpske (VRS) izgrađen na lokaciji nekadašnjeg koncentracionog logora Trnopolje kod Prijedora, u kojem je bilo zatočeno na hiljade civila sa područja Prijedora, pre svega Bošnjaka i Hrvata. Osim spomenika vojnicima VRS-a, apsolutno ništa na ovoj lokaciji ne aludira na postojanje koncentracionog logora, koji je zajedno sa druga dva prijedorska logora – Omarske i Keraterma – bio jedan od glavnih razloga da se osnuje Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu. Slično, na samo par desetina metara od mesta u kojem je 1992. godine živo spaljeno na desetina bošnjačkih civila u Višegradu, danas se nalaze spomenici srpskih svetaca i kraljeva, dok su mnoge ulice imenovane po različitim vojnim jedinicama Vojske Republike Srpske. Skoro ništa u ovom gradu posetiocu ne daje mogućnost da vidi koje strahote su se u njemu dešavala pre samo 25 godina.

Međutim, postoje grupe i pojedinci, organizacije civilnog društva koje se žestoko protive ovakvim memorijalnim i spomeničkim praksama, i koje svojim aktivizmom „razbijaju tišinu“ , otvaraju tabu teme u svojim društvima i državama i učestvuju u procesu alternativne produkcije znanja u odnosu na 1990e – onog znanja koje je de facto zabranjeno, marginalizovano i izopšeno iz javnog govora i prostora. Moje je mišljenje da je takva vrsta aktivizma zapravo proces izgradnje spomenika, jedna vrsta ne-fizičkog memorijala, vrsta aktivizma koja ima sve odlike spomenika i memorijala (osim fizičkog objekta kao materijalne reprezentacije određenog događaja iz prošlosti), koji politički subjektivizuje građanke i građane u čije ime se aktiviziam vodi, i koji „iznosi na površinu“ ono što dominanti narativi konstantno pokušavaju da „ućutkaju“.

Želeo bih da navedem par primera ove vrste aktivizma. Svakog 10. jula, „Žene u crnom“ održavaju komemoraciju genocida u Srebrenici, zajedno sa drugim aktivistkinjama i aktivistima; svakog 31. maja, mnoštvo organizacija i pojedinaca učestvuje u „Danu bijelih traka“ u Prijedoru, kojim se obeležava početak brutalnog etničkog čišćenja ovog grada od ne-srprske populacije; komemoracija u rudniku Omarska na prostoru najzloglasnijeg koncentracionog logora iz poslednjeg rata u kojem je ubijeno na stotine ljudi, dok ta lokacija nije ničim obeležena. Ovo su samo neki od primera aktivizma koji pokušavaju da se odupru nacionalizovanoj i etnički definisanim spomeničkim i memorijalnim praksama na prostoru bivše Jugoslavije. Ovakva vrsta aktivizma ima funkciju memorijala i „socijalne skuplture-spomenika“. Trg Republike u Beogradu ili rudnik Omarska tokom ovih komemoracija postaju na par sati spomenik žrtvama genocida u Srebrenici ili žrtvama koncentracionog logora kod Prijedora. Takva vrsta komemorativnog aktivizma je od neprocenjivog značaja u kontekstu trenutnih spomeničkih i memorijalnih praksi koji su namenjeni samo „sopstvenim žrtvama“. Zbog toga je bitno za sve građanke i građane post-jugoslovenskih društva koji su posvećeni miru, solidarnosti i principima političke odgovorosti da podrže ovu vrstu aktivizma; oni služe kao alternativa praksi etnizacije kolektivnog sećanja, vrše prodor u javni prostor sa proizvodnjom znanja koje je marganalizovano i vrši funkciju onoga što spomenici i memorijali zapravo na post-jugoslovenskim prostorima treba da služe, a to je pomirenju, solidarnosti i stvaranju zajednica koje nisu determinisane etničkim ili nacionalnim predznakom. Do istinskog pomirenja u post-jugoslovensom prostoru ne može se doći sa trenutnom spomeničkom politikom – ali dok ne dodje do mogućnosti da se fizički obeleže mesta stradanja i ratni zločini, komemorativni aktivizam koji se suprotstavlja dominatnim narativima o ratovima 1990ih treba razumeti kao proces igradnje spomenika i memorijala, do čije „fizičke materijalizacije“ mora doći ako težimo istinskom pomirenju i „suočavanju sa prošlošću“.

Autor bloga je
Srđan Hercigonja
politikolog iz Beograda i
član Radne grupe “Četiri lica Omarske”