Sport i sankcije: godine odbačenosti
Tokom poslednjih trideset godina mnogo puta se u javnosti mogla čuti rečenica kako bi, da su se pitali sportisti, Jugoslavija još uvek postojala. Zaista, kada se pogleda sa aspekta sportskih dostignuća, početak devedesetih godina dvadesetog veka bi neupućenom posmatraču jugoslovenskog društva mogao izgledati kao izuzetno uspešan period. Fudbalska reprezentacija SFRJ ostvarila je veliki uspeh osvajanjem petog mesta na Svetskom prvenstvu u Italiji, neverovatna generacija jugoslovenskih košarkaša bila je zvanični prvak Evrope i sveta, FK Crvena Zvezda je osvojila Kup evropskih šampiona, košarkaši splitske Jugoplastike osvajali su današnji pandan Evroligi tri puta, dok je beogradski Partizan taj uspeh postigao u samo predvečerje rata u aprilu 1992. godine.
Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija 30. maja 1992. godine uveo je sankcije SR Jugoslaviji zbog učešća u ratu u Bosni i Hercegovini. Rezolucija Saveta bezbednosti 757, koja je rezultirala sankcijama, podrazumevala je potpuni međunarodni ekonomski embargo prema “krnjoj” Jugoslaviji. Sankcije su, između ostalog, predviđale i zabranu učešća sportista na bilo kakvom međunarodnom takmičenju. Sankcije su suspendovane u decembru 1995. godine, nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, dok je početkom novembra 1996. godine usvojena Rezolucija Saveta bezbednosti UN 1074. o ukidanju sankcija protiv SRJ.
Ovi uspesi danas zvuče gotovo nestvarno, naročito kada se uzme u obzir u kakvim su se okolnostima dogodili. Naime, sport je tih godina u Jugoslaviji bio daleko od onoga što bi se moglo nazvati regularnim. Fudbalski tereni su još od kraja osamdesetih godina postali svojevrsno verbalno bojno polje, gde su se navijačke grupe sukobljavale po etničkoj osnovi. Nacionalističko nasilje postalo je stvarno u maju 1990. godine na zagrebačkom stadionu Maksimir, kada je došlo do obračuna navijača Dinama i Crvene Zvezde, događaja koji se često tretira kao simbolički početak rata u Jugoslaviji. Nedugo potom, u septembru 1990. godine, na splitskom stadionu Poljud zapaljena je jugoslovenska zastava. Fudbalska i košarkaška liga koje su, i dalje pod oznakom “jugoslovenske”, igrale sve do sredine 1992. godine, igrale su se pod stalnim bezbedonosnim pretnjama, a njihov sastav sve se više osipao kako se koja republika povlačila iz nekadašnje federacije. Na međunarodnoj sceni klubovi su bili prinuđeni da svoje “domaće” utakmice igraju u inostranstvu, jer niko nije mogao garantovati bezbednost u zemlji u kojoj je rat praktično već počeo. Košarkaši Partizana su tako svoj istorijski uspeh ostvarili bivajući domaćini u Španiji, dok je FK Crvena Zvezda svoje “domaće” utakmice u Kupu šampiona u sezoni 1991/92 igrala u Bugarskoj i Mađarskoj.
U tom trenutku već je bilo jasno da ova sportska čuda neće trajati zauvek i da će sportisti podeliti sudbinu zemlje koju su nekada predstavljali. Uvođenje sankcija u maju 1992. godine samo je ozvaničilo raspad mnogih uspešnih sportskih kolektiva, a za mnoge sportiste predstavljalo je u izvesnom smislu i uništenje karijere, s obzirom da su bez učešća na međunarodnim takmičenja poput Olimpijskih igara postali irelevantni.
Fudbalska reprezentacija onoga što je ostalo od Jugoslavije se u trenutku uvođenja sankcija nalazila u Švedskoj, gde se pripremala za učešće na Evropskom prvenstvu na koje se plasirala prethodne godine. Posledice rezolucije SB bile su takve da je nacionalnom timu zabranjeno učešće na takmičenju, a delegacija se, prema priči aktera, jedva vratila nazad u zemlju, s obzirom da je, između ostalog, embargo podrazumevao i zabranu avionskih letova.
Slična drama odigravala se i sa ekipom SR Jugoslavije, koja se pripremala za odlazak na Olimpijske igre u Barselonu koje su se održavale u leto 1992. godine. Iako je Međunarodni olimpijski komitet nastojao da omogući učešće sportistima iz praktično nepostojeće države, takav rasplet bio je samo delimično moguć. Predstavnici kolektivnih sportova dobili su zabranu nastupa, dok je izvestan broj predstavnika individualnih sportova dobio mogućnost da se takmiči, ali u formatu “nezavisnih olimpijskih učesnika”, koji pri tome nisu smeli da predstavljaju SRJ, niti bilo koju formu države, zemlje ili nacije. U sličnom statusu na Olimpijadi su te godine nastupali i sportisti iz Zajednice nezavisnih država (bivši Sovjetski savez), ali i iz još dve bivše jugoslovenske republike, Makedonije i Bosne i Hercegovine.
Nakon OI u Barseloni, više se nije postavljalo pitanje učešća bilo kod tima ili reprezentacije iz “krnje” Jugoslavije u bilo kom međunarodnom takmičenju. Sve do 1995. godine ova zemlja je i u sportskom smislu bila svojevrsni otpadnik, izbačena iz svih svetskih tokova. Taj period je, kada je u pitanju sport, bio veoma sličan bilo kom drugom društvenom domenu. Ratno okruženje države “koja nije bila u ratu”, rast siromaštva i hiperinflacija kao posledice ekonomskog embarga, doprinele su da nekada uspešni kolektivi preko noći rasprodaju igrače, koji su odlazili u inostranstvo u potrazi za elementarnom sigurnošću. Stadioni i hale bili su prazni, jer je svakodnevni život bio pun izazova i u njemu više nije bilo prostora za razbibrigu nedeljom popodne, koja je u nekadašnjoj zemlji bila poznata kao “nogometni dan”. Crvena Zvezda i Partizan su umesto gostovanja u Zagrebu ili Splitu, svoje derbije igrale u beogradskim predgrađima, gde su dojučerašnji učesnici “beton-liga” preko noći postajali “stabilni prvoligaši”. Osećanje beznađa i odbačenosti bilo je sveprisutno, što se posebno odražavalo na sport koji je dugo vremena bio praktično jedina svetla tačka u sveopštem metežu koji je nastao tokom procesa raspada Jugoslavije.
Stoga ne čudi apsolutna egzaltacija koja je pratila povratak reprezentacije u međunarodna takmičenja. Prijateljska utakmica protiv Urugvaja odigrana u Beogradu u martu 1995. godine na prepunoj “Marakani” imala je publicitet i simbolički značaj osvajanja Svetskog prvenstva. Isto tako, pobeda košarkaša na Evropskom prvenstvu u Atini iste godine, prvom takmičenju u kome je reprezentacija učestvovala nakon ublažavanja sankcija, izazvala je potpunu euforiju u društvu temeljno izmučenom godinama života pod embargom. Takva reakcija ljudi svakako ne čudi, jer su se, napokon, kroz uspehe svojih sportskih predstavnika, mogli identifikovati sa nečim pozitivnim u moru užasa koje su sa sobom donele “devedesete”.
Trideset godina nakon uvođenja sankcija, sećanje na taj period polako bledi, kao da se nastoji da ta sportska “crna rupa” bude potisnuta što dublje u kolektivnu svest. Međutim, kada se iz današnje perspektive posmatra interpretacija tih događaja u javnosti u Srbiji, stiče se utisak da je tadašnja mantra vlasti o “neopravdanim i ničim izazvanim sankcijama” u potpunosti prihvaćena. Svaki osvrt na taj period u savremenoj Srbiji posmatra se isključivo kroz prizmu strašne nepravde koja je učinjena srpskom sportu, bez ikakvog konteksta zbog čega su te sankcije i bile uvedene. Sport se, u ovom kontekstu, posmatra kao benigan i pozitivan društveni fenomen, a sportisti kao nevine žrtve politike i “svetskih moćnika”. Pri tome se zaboravlja da je uloga sporta u raspadu Jugoslavije bila daleko od nevine. Upravo su stadioni i hale bili prva poprišta međunacionalnih obračuna a fudbalski navijači svojevrsna “nacionalistička avangarda”. Svakako da ni najostrašćeniji među nama ne misle da su Saša Đorđević ili Vladimir Jugović na bilo koji način lično aktivno doprineli nasilnom raspadu zemlje i ratu. Ali, simboli koje su oni predstavljali jesu.
Zbog toga se, kada se danas pišu panegirici puni ogorčenja zbog uvođenja sportskih sankcija, kada se prenose tužne priče sportista koji su mogli do vrha sveta da nije bilo mrskog Zapada, mora obnoviti gradivo zbog čega smo bili tu gde jesmo. Jer, dok smo mi kukali što ne možemo da se loptamo, preko ograde, u komšiluku, građani Sarajeva ili Bijeljine imali su preča posla. Ako ne želimo da se nama ili bilo kome sve to ponovo desi, tu lekciju moramo kad-tad savladati.
Biografija: Dr Ivan Đorđević je viši naučni saradnik Etnografskog instituta SANU. Bavi se antropologijom sporta, političkom antropologijom i proučavanjem osetljivih grupa. Objavio je monografiju “Antropolog među navijačima” (Biblioteka XX vek, Beograd 2015) u kojoj se bavio ulogom sporta u konstrukciji nacionalnih identiteta na prostoru bivše Jugoslavije.
