Piše za recom.link: Sabina Čehajić Clancy

Decenije istraživanja u oblasti socijalne psihologije pružaju sistematske dokaze da poznavanje ili učenje o počinjenim povredama ljudskih prava predstavljaju prijetnju našem viđenju sebe ili grupe kojoj pripadamo. Da bi zaštitili tu naizgled pozitivnu ličnu ili grupnu percepciju ljudi često odbijaju da prihvate da je njihova grupa možda odgovorna za stradanja i patnje pripadnika nekih drugih grupa. Jednostavno, čini se da je poricanje česta reakcija, ljudi nekako uvek uspijevaju da pronađu način da poreknu činjenice o nečemu što su uradili pripadnici njihovih grupa. U takvom poricanju, bez obzira na to da li je riječ o namjernoj laži ili iskrenom vjerovanju, svaki proces pomirenja je suočen sa preprekama. Zapravo, moglo bi se reći da su upravo takvi stavovi omogućili da do zločina uopšte i dođe (Cohen, 2001). Tako je i naše istraživanje ovog pitanja u balkanskom kontekstu pokazalo da ljudi, uopšteno posmatrano, nisu spremni ili voljni da se suoče sa zločinima koje je počinila grupa kojoj i sami pripadaju. Čini se da je takvo izbjegavanje dodatno ojačano raznim negativnim emotivnim stanjima (npr. bijesom, stidom, osjećajem krivice ili tugom) koja proističu iz svijesti o tome da je naša grupa nanijela zlo drugima na neki nelegitiman i amoralan način (Čehajić i Brown, 2010; Leach, Zeineddine i Čehajić Clancy, 2011). Pored poricanja i ostalih formi strategija za moralno distanciranje, još jedna česta reakcija se ogleda u percepciji svoje grupe kao žrtve najvećih stradanja (Nadler i Liviatan, 2004). Takva vjerovanja u sopstvenu žrtvu ne samo da su pristrasna, već imaju i tendenciju izobličavanja bilo kog vida objektivnog bavljenja informacijama i kao takva predstavljaju prepreku procesima razrešenja sukoba i pomirenja (Bar–Tal, 2000).

Zajedno posmatrano, uspješan i održiv rad na razrešenju sukoba, a potom i pomirenju, veoma je teško ostvariv u odsustvu jasnog i javnog prihvatanja odgovornosti (Gilbert, 2001; Lederach, 1997; Minow, 2001; Tutu, 1999). Sve dok lideri, ali i svi ostali pripadnici jedne grupe, ne priznaju ono što je ta grupa činila u prošlosti ne može biti ni pravog dijaloga i proces pomirenja će stoga nastaviti da trpi opstrukcije (Cohen, 2001). Pored doprinosa razrešenju sukoba i pomirenju i spremnost da se odgovornost prizna pred onima koji su stradali najviše otvara mogućnost i za obnovu međugrupnog povjerenja, a time, na kraju, i cjelokupnih odnosa posmatranih grupa (Dimitrijević, 2006). Drugo, uglavnom se smatra da će počinioci i grupe kojima pripadaju, sve dok biraju da poriču ili opravdavaju svoje postupke, veoma teško prihvatiti da se bave ranama koje su nastale upravo kao posljedica njihovih postupaka (Ignatieff, 1994; Tutu, 1999). Opravdanja, uprkos tome što služe nekoj konkretnoj svrsi (na primjer, zaštiti identiteta), zapravo samo jačaju ciklus osvjete i retoriku svaljivanja krivice na druge. Počinioci, ali i svi ostali članovi grupe, kroz iskreno prihvatanje mogu da se oslobode tog tereta, odnosno svog kolektivnog nasljeđa (kako je to 1987. godine formulisala Hannah Arendt). Treće, potvrda i prihvatanje odgovornosti od strane kolektiva podrazumijeva i ideju da se sve to „nikada više“ neće ponoviti, odnosno nadu da će izlaganje društva činjenicama o njegovoj prošlosti spriječiti da se ona ponovi u budućnosti. Budući zločini se tako kroz potvrdu odgovornosti i kažnjavanje mogu obeshrabriti (Cohen, 2001). Na kraju, sugerisala bih i da potvrda i prihvatanje odgovornosti čine početnu psihološku osnovu emocija koje gajimo prema postupcima čitave grupe, poput empatije (Branscombe i Doosje, 2004) za koju je utvrđeno da doprinosi pozitivnim procesima usmjerenim na pomirenje (Čehajić Clancy, Goldenberg, Gross i Halperin, 2016).

Kada dođe do ozbiljnih i masovnih zločina, a posebno zločina u kojima su ubijeni nedužni ljudi, postavlja se pitanje da li sve pripadnike odgovorne grupe treba smatrati kolektivno i moralno odgovornim za te zločine, imajući u vidu da su počinjeni u njihovo ime. Da li su i oni koji nisu učinili ništa pogrešno ili oni koji tada možda nisu bili ni rođeni automatski odgovorni za sve zločine koje su počinili neki drugi pripadnici njihove grupe? Da li su odgovorni čak i ako nisu podržavali niti tolerisali izvršenje tih zločina? Iako postoji određeni konsenzus o tome da je neophodno prihvatiti kolektivnu odgovornost za obnovu postkonfliktnih odnosa (Minow, 1990; Tutu, 1999), pretpostavka odgovornosti svih pojedinaca koji pripadaju određenoj grupi je ipak diskutabilna. Sa druge strane, ako pođemo od toga da se „odgovornost“ odnosi isključivo na konkretne postupke određenog pojedinca moglo bi se tvrditi da je čitav koncept kolektivne odgovornosti zapravo besmislen. Iz te perspektive bilo bi neprimjereno kriviti ljude za nešto što oni nisu učinili niti su ikada namjeravali da učine. Kada je riječ o kolektivnoj odgovornosti, za razliku od lične ili individualne, kauzalnu vezu između svakog pojedinačnog pripadnika grupe i počinjenih zločina nije moguće dokazati. Sa druge strane, postoje mišljenja da kolektivnu odgovornost treba posmatrati kao moralnu dužnost da se odgovara za zločine počinjene u naše ime, odnosno kao praktičnu kategoriju koja je istovremeno i preduslov za trajno pomirenje (Dimitrijević, 2006). Iako se slažem da je neprimjereno očekivati da odgovornost za postupke čitave grupe bude prihvaćena i na individualnom nivou, prihvatanje odgovornosti za posljedice ili implikacije postupaka grupe ipak bi moglo da se shvati kao legitiman etički zahtjev. Logička definicija ove ideje prije svega zavisi od prirode počinjenih zločina i karaktera grupnog identiteta o kom je riječ. Kolektivna moralna odgovornost proističe iz činjenice da ljudi pripadaju različitim grupama koje onda oblikuju njihov identitet, ali i iz toga da je svaki pojedinac bar donekle implicitno povezan sa postupcima bilo kog drugog člana grupe (May, 1992). Štaviše, u situacijama u kojima su počinjeni kolektivni zločini čitava ideja o kolektivnoj odgovornosti dobija još veću težinu.

Zaključila bih time da, čak i kada se čini da ne postoji ništa što možemo da uradimo kako bismo spriječili neko zlo u svetu, svako od nas ipak ima odgovornost da se od tog zla distancira, u najmanju ruku time što ga neće opravdavati. Biti moralno ili politički odgovoran je nešto što zahtijeva veliki rad; to nije samo pitanje poštovanja najnužnijih pravila sa nekog spiska. Moralna odgovornost je teško breme svih nas, ali u eri ogromne indulgencije prema sebi većina od njega želi samo da pobjegne. Stiče se utisak i da se ta vrsta sklonosti ka nepromišljenosti i komforu samo pogoršava kada ljudi djeluju kroz kolektive ili organizacije nastale u kontekstu sukoba grupa. Vjerujem da suočavanje sa prošlošću predstavlja politički i psihološki imperativ svakog postkonfliktnog društva koje teži demokratskoj budućnosti zasnovanoj na vladavini prava i poštovanju ljudskih prava svakog pojedinca. Zato mislim da je prihvatanje kolektivne moralne odgovornosti kao odgovor na breme prošlosti opterećene kolektivnim zločinima i povredama ljudskih prava zapravo nužan preduslov za obnovu pravednog i inkluzivnog društva zasnovanog na istini, pravdi i pomirenju. To, međutim, ne implicira da su ostali društveni i politički procesi, poput utvrđivanja istine i uspostavljanja pravde, manje važni od prihvatanja kolektivne moralne odgovornosti za izgradnju pomirenog i pravednog društva.

Reference

Arendt, H. (1987) Kolektivna odgovornost, (izd.) J. Bernauer. Amor Mundi: Istraživanje vjere i misli Hanne Arendt (str. 43–55); Dodrecht: Martinus Nijhoff (izd.)

Bar–Tal, D. (2000) Zajednička vjerovanja u društvu: društveno-psihološka analiza; Hiljadu hrastova, CA: Sage (izd.)

Branscombe, N. R., i Doosje, B. (2004). Kolektivna krivica: međunarodne perspektive; Njujork: Štampa Univerziteta Cambridge (izd.)

Čehajić, S. i Brown, R. (2010). Ućutkivanje prošlosti: efekti kontakta u prihvatanju unutargrupne odgovornosti; Društvena psihologija i psihologija ličnosti, 1(2),str. 190–196.

Čehajić Clancy, S., Goldenberg, A., Halperin E., i Gross, J. (2016). Sociopsihološke intervencije u pomirenju grupa: iz ugla emocija. Psihološko ispitivanje, 27(2), str. 73–88.

Cohen, S. (2001) Stanje poricanja: svijest o zločinima i stradanju. Cambridge štampa (izd.)

Dimitrijević, N. (2006) Moralna odgovornost za kolektivni zločin. Beogradski krug, žurnal, Specijalno izdanje, Zajednica sjećanja, 1–4, str. 25–44.

Gilbert, M. (2001). Kolektivno kajanje. (izv.) A. Jokić (izd.). Ratni zločini i kolektivna zlodela (str. 216–235). Oxford: Blackwell.

Ignatieff, M. (1994). Krv i pripadnost. Putovanja u Novi Nacionalizam; London:Vintage (izd.)

Lederach, J. P. (1997). Izgradnja mira: održivo pomirenje u podijeljenim društvima, Vašington, DC: Institut mirovne štampe, SAD (izd.)

Leach, C., Zeinnedine, F., i Čehajić, S. (2012). Drevni moral: retkost samokritičkog osvrta na genocid i zločine prethodnih generacija. (izv.) J. Vollhardt i M. Bilewicz (izd.) „Nakon genocida: psihološke perspektive“, Žurnal o društvenim pitanjima, 69(1), str. 34–53.

May, L. (1992). Dijeliti odgovornost, Štampa Univerziteta grada Čikaga (izd.)

Minow, M. (1998). Između osvjete i praštanja: suočavanje sa istorijom u periodu nakon genocida i masovnog nasilja. Boston: Beacon štampa (izd.)

Nadler, A., i Liviatan, I. (2004). Proces pomirenja grupa u Izraelu: Teorijska analiza i empirijski zaključci, N. R. Branscombe i B. Doosje (izd.), Kolektivna krivica: međunarodne perspektive (str. 216–235). Cambridge: Univerzitetska štampa (izd.)

Tutu, D. (1999). Nema budućnosti bez praštanja. London: Rider (izd.)

Autorka je doktorirala socijalnu psihologiju na Univerzitetu Sussex (disertacija: „Odgovornost i poricanje: ono što prethodi priznanju, kolektivnoj odgovornosti i krivici“). Zaposlena je kao vanredna profesorica  na Univerzitetu “Sarajevska skola na nauku i tehnologiju”u okviru koje je osnovala i vodi Balkanski Institut za razrešenje sukoba, odgovornost i pomirenje . Kao gostujuća istraživačica Univerziteta Stanford trenutno sprovodi istraživanje o emocijama u kontekstu sukoba.