Foto: Ana Vilenica
Istorija ratova 1990ih u Srbiji danas je birokratizovana, privatizovana i urbanizovana kao politički i ekonomski instrumentalizovana prošlost koja se proizvodi kako bi se nesmetano živela nova globalizovana istorija kapitalizma u njegovoj krizno-identitetskoj fazi. U pitanju je istorija zasnovana na privatizaciji, de-industrijalizaciji, nastanku novih elita koje su se obogatile u ratu i tranziciji, finansijalizaciji, eksploataciji, ogromnom i rastućem siromaštvu, uništavanju javnih institucija zdravstvene i socijalne zaštite kao i prikrivanju genocida, masovnih grobnica, kažnjavanja ‘nacije’ putem silovanja i PTSPa. Novi mega projekti, izgradnja novih stambenih naselja i memorijala kao i obnova bombardovanih zgrada uvode urbane prostore u nove istorijske tokove.
‘Novi’ Beograd
Regeneraciji Savskog priobalja u Beogradu prethodilo je podizanje spomenika ideološkoj i političkoj konfuziji koja se u Srbiji uspostavila kao dominantna kultura sećanja u odnosu na ratove 1990ih. Na Savskom trgu je na inicijativu udruženja veteran nakon nekoliko oborenih konkursa podignut Spomenik svim žrtvama rata i braniocima otadžbine od 1990 do 1999. Ovom kompromisnom intervencijom u prostor grada odata je počast jednim memorijalom i žrtvama i dželatima ratova koji su vođeni velikim delom izvan teritorije Srbije. Istrajavanjem na promovisanju politike zabune u vezi sa ratovima Srbija je sve one koje spomenik komemoriše pretvorila u žrtve za koje navodno niko nije kriv. Tokom pokušaja svečanog otvaranja spomenika na tadašnjeg gradonačelnika Dragana Đilasa nasrnuli su vojni veterani čime je sprečeno zvanično otvaranje. Nikada zvanično otvoren ovaj spomenik se i danas veoma retko koristi za državne ili privatne komemorativne rituale. Sa dolaskom SNSa na vlast na ovako zamagljenom terenu započela je izgradnja mega projekat Beograd na Vodi u privatno javnom partnerstvu sa investitorom iz UAE, gde se danas stvara nova slika o evropskoj Srbiji. Pored primarnog cilja što je izgradnja stanovanja za bogate i najvećeg šoping centra na Balkanu na ovoj parceli profitabilnog zemljišta nastavlja se dalje utemeljenje mitologizovanog srpskog identiteta. U ispražnjenoj od svoje funkcije železničkoj stanici danas se planira otvaranje Muzeja srpskog srednjeg veka a na centralnom trgu, samo par metara od Spomenika svim žrtvama rata i braniocima otadžbine, podizanje enormne statue jednog od vladara značajnog sa proizvodnu srpskog nacionalnog identiteta Stefanu Nemanji.
Nedaleko odavde uz Nemanjinu ulicu nalazi se zgrada Generalštaba bombardovana 1999 godine. Fasadu krila B ove zgrade danas pokriva džambo bilbord na kome je vojnikinja koja salutira i citat vojvode Živojina Mišića, srpskog vojnog komandanta iz 19 i prvih decenija 20 veka, koji poziva Srbe na neustrašivost. Zgrada generalštaba delo je jugoslovenskog arhitekte Nikole Dobrovića koja je građena 1950ih i 1960ih godina za potreba Ministarstva odbrane. Zgrada svedoči o pokušaju promišljanja istorije anti-fašističke borbe naroda i narodnosti Jugoslavije na temelju koje je nastala socijalistička država. Dobrović je razvijao teoriju pokrenutog prostora koja poziva na intelektualno i kompleksno bavljenje prošlošću nasuprot mehaničkom pamćenju. Bio je protiv prazne ritualizacije sećanje a svoju teoriju pokušao je da primeni u radu na zgradama koje je kao državni arhitekta projektovao. Zgrada Generalštaba oblikovana je po uzoru na kanjon reke Sutjeske gde se tokom II svetskog rata vodila jedna od odlučujućih bitaka. Nakon bombardovanja zgrada Generalštaba postaje nezvanični spomenik NATO intervenciji i deljenja pravde bombama od strane država članica pakta, bez pomena onoga što je do ove intervencije dovelo, a to su zločini srpske vojske na Kosovu. Kao takva ova zgrada je morala da pretrpi određene modifikacije vlastite istorije. U raspravama i javnim narativima akcenat se stavlja na njene modernističke arhitektonske elemente dok se referenca na anti-fašističku istoriju sakriva i osporava kao i moguće sećanje na emancipatorske aspekte Jugoslavije. Danas su ruševine Generalštaba delimično raščišćene a zgrada čeka svoju novu budućnost. Ideje za prenamenu zgrade su uključivale već pomenuti Muzej srpskog srednjeg veka kao i prodaju investitorima za svrhe otvaranja luksuznog hotela gde se među imenima pominju sadašnji vlasnih firme Eagle Hils koji profitira nad Beogradom na Vodi ali i Donald Tramp sadašnji predsednik SAD-a.
Urbane transformacije i političko upravljanje sećanjem
Prošlost se u Srbiji urbanizuje upisivanjem, interpretacijom, uređenjem i organizovanjem istorije, prošlosti i sećanja u gradove, varošice i sela. Politika svih vladajućih opcija u Srbiji nakon 2000ih godina usmerena je na ostvarenje članstva u EU koje se predstavlja kao jedini put za oslobađanje od tereta prošlosti, nacionalizma i nasleđa 1990ih, a sa druge strane na stvaranje nacionalne kohezije potpirivanjem nacionalnih i patriotskih osećanja kad god je to potrebno. Pomenuti projekti, spomenici i zgrade samo su neki od primera urbanizacije prošlosti u Beogradu u navedenom ključu. Sa jedne strane potencira se mitologizovana nacionalna prošlost podizanjem spomenika i osnivanjem novih nekritičkih institucija kulture, dok se istorija ratova 1990ih zamagljuje, a socijalistička istorija prikriva i iskrivljuje. Nova urbanizacija koja prati ovakvu politiku vođena je željom da se proizvede Beograd kao nova evropska prestonica koja će privlačiti strane investicije. Strane se investicije predstavljaju kao put ka novom ‘zatnom dobu’, dok se s druge strane zarad dogovora sa investitorima krše zakoni, ulažu se nepovratno ogromne količine javnog novca i na poklon daje zemljište. Na gradilištima investitora zbog nepoštovanja propisa o bezbednosti sve je više povreda na radu sa smrtnim ishodom. Zajedničkom akcijom države i investitora ovakve situacije se prikrivaju patriotskim narativima o progresu, a ljudski životi se ponovo obesmišljavaju.
Istorija je u zemljama bivšeg istočnog bloka predstavljala jednu od ključnih prepreka za uspostavljanje novih neoliberalnih narativa i novih prostornih konstelacija. U procesu uspostavljanja i urbanizovanja neoliberalizma istorijskim narativima se manipulisalo, oni su iskrivljavani, uvođeni, uklanjani i pražnjeni od svog političko-etičkog konteksta. Na ovaj način u prostor se projektovala nova prošlost za navodno neizbežnu budućnost. Istorijska amnezija i istorijski revizionizmi uvedeni su kako bi se sakrili istinski efekti najavljene budućnosti: nezaposlenost, siromaštvo, eksploatacija, dužničko ropstvo i beskućništvo.
Ana Vilenica je nezavisna istraživačica i aktivistkinja. Doktorske studije je završila na Univerzitetu umetnosti u Beogradu na grupi za Teoriju umetnosti i medija. Uredila je tri knjige Postajanje majkom u neoliberalnom kapitalizmu, Na ruševinama kreativnog grada i Umetnost i stambene borbe. Deo je Združene akcije Krov nad glavom i The Radical Housing Journal kolektiva.
