Više od dve decenije nakon raspada Jugoslavije, isto kao i u drugim zemljama Federativne Republike, i Kosovo se isto suočava sa problemom suočavanja sa godinama u komunizmu.

Latif Gashi je 1962. imao samo pet godina kada je počela izgradnja objekta ispred njegove kuće u Landovici, sela kod Prizrena, opštine na jugu Kosova. On tada nije znao šta je to, ali se seća da je voleo da se igra oko njega, nakon što bi radnici otišli. Dok je krenuo u školu, 10-metarska zgrada je poprimila oblik. Saznao je da glorifikuje dva partizana: Crnogorca, Borisa Vukmirovića, i Albanca, Ramiza Sadikua, koji su zajedno streljani tokom Drugog svetskog rata jer su odbili da se odvoje jedan od drugog.

Italijanski vojnici su ujutro 10. aprila 1943. zarobili Vukmirovića i Sadikua, pripadnike Regionalnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije. Italijanski vojnici su Ramizu ponudili pomilovanje, ali je on odbio. Zbog toga su oboje pogubljeni držeći se u zagrljaju.

Pad simbola „bratstva i jedinstva“ 

Nakon skoro tri decenije, memorijal je postao simbol „bratstva i jedinstva“, slogana Federativne Jugoslavije kojim je promovisan suživot među nacionalnostima. U junu 1999. je ovaj memorijal bio među prvim objektima iz tog perioda koji su uništeni na Kosovu.

Izgrađeni su mnogi drugi spomenici kako bi se komemorisao rat protiv fašizma u zemlji koja je imala istu sudbinu kao i memorijal. „Ja i dalje verujem da je istorija (o partizanima) bila mit kako bi se promovisale neprirodne intervencije poput Jugoslavije“, kaže Gashi, sedeći u baru preko puta mesta gde je bio smešten objekat koji više ne postoji.

Gashi kaže da je svake godine viđao ljude kako dolaze iz svih delova Jugoslavije kako bi ukazali počast, uključujući i lično komunističkog lidera – Tita, kao i da je memorijal postao mesto hodočašća. „Nakon 10. aprila bi se nastavilo sa svadbama. Svatovi bi zastali ovde; neveste bi izašle i slikale se, a ostali bi igrali igre. Desilo bi se da u isto vreme dođu po tri-četiri različite grupe svatova“, kaže Gashi.

Ovo se je nastavilo sve do 1990, kada je počeo krvavi raspad Jugoslavije, a memorijal zapostavljen. Sa leve strane je bio veliki mural crno-belih pločica mozaika prikazujući scenu prepunu lica, neka od njih sa dignutom pesnicom, simbolizujući narodnu pobunu. Jednog vrelog junskog dana 1999, nekoliko dana nakon okončanja rata, Gashi je čuo jaku buku. Grupa ljudi koja je nosila uniforme Oslobodilačke vojske Kosova je rušila objekat. Nakon nekoliko godina je kompleks preobraćen u groblje palih boraca, i umesto starog je nikao novi memorijal, u čast rata OVK-a.
„Nije da sam osetio bilo kakvu setu i nostalgiju o spomeniku. Nisam video ništa istinito u njemu. Međutim, nije ga trebalo rušiti. U najmanju ruku ne i mozaik“, kaže on. U Prištini, u gradskom parku, gde su ranije bile biste Bore i Ramiza, sada je samo jedna, ovog drugog.

Miranda Jakisa, profesorka slovenske književnosti na Humbolt Univerzitetu u Berlinu opisuje memorijale poput ovog kao zaostavštinu „posvećenosti aktivnoj viktimizaciji“. Mnogi spomenici i biste iz bivšeg, jugoslovenskog perioda su uništene širom Kosova, a preostale liče na objekte koji su propali i raspadaju se tokom vremena, primećujući na njima delove koji su otpali, a skoro svi su spremni da se uruše, time postajući nepoželjna baština.

Istorija i iskustvo

Nakon rata i okončanja vlasti Srbije nad njenom bivšom pokrajinom, srušeni su i drugi objekti komunističke Jugoslavije, a uz to su promenjeni nazivi stotine ulica. Trenutno postoji samo 11 spomenika koji se odnose na Drugi svetski rat i komunističku eru u bivšoj Jugoslaviji. Samo šest od njih je listirano na listi Kulturne baštine za privremenu zaštitu Ministarstva kulture.

Prema Ministarstvu kulture, negde oko 5 procenata objekata na Listi kulturne baštine za privremenu zaštitu pripada drugom delu XX veka. „Objekti iz tog perioda (Jugoslavije) su od posebnog značaja jer se odnose na kolektivnu memoriju i obeležavaju određeni period, koji nije previše daleko“, kaže Nora Arapi Krasniqi, savetnica Ministra kulture u Vladi Kosova.

Kosovo ima Agenciju za zaštitu spomenika, ali nisu pronađene nikakva informacija o službi koja se stara o ovim spomenicima. Spomenici iz ovog perioda nisu jedini koji su predmet debata da li bi ih trebalo srušiti ili ne. Više od dve decenije od raspada Jugoslavije, isto kao i druge zemlje Federativne Republike, Kosovo i dalje ima problema u suočavanju sa svojom komunističkom prošlošću.

Opštinski organi u Vučitrnu su prošle godine odlučili da obnove deo zgrade suda, koja je izgrađena pre više od pola veka. Aktivisti, poput Blediana Salihua su se usprotivili odluci, zahtevajući da ovaj objekat ostane kao deo kolektivnog sećanja kako bi se podsećali represije nad Albancima. „Mislim da se treba očuvati kao relikvija okrutnih vremena, uprkos naporima da se ta vremena izbrišu iz kolektivne memorije naroda“, kaže Salihu.

Salihu kaže da zgrada suda u Vučitrnu predstavlja ujedinjenu arhitekturu objekata izgrađenih za delovanje suda u vreme bivše Jugoslavije. „Zgrada je ista kao i druge zgrade sudova širom bivše Jugoslavije, i među retkima u Vučitrnu koja predstavlja arhitekturu modernog vremena“, dodaje on.

Pored vandalizacije odmah nakon rata, proces privatizacije društvene imovine i ekonomski i urbanistički razvoj je rezultovao promenom vlasničke strukture kod mnogih objekata iz druge polovine XX veka.

„Postoji potreba za dokumentovanjem ovog perioda i identifikovanjem važnih objekata koji bi trebali da imaju status da su pod pravnom zaštitom“, kaže Arapi-Krasniqi. Objekti u javnom vlasništvu čekaju na odluku o novoj funkciji, za koju Ministarstvo kulture kaže da treba da bude doneta uz „učešće zajednice“. Dok objekti koji su i dalje talac procesa privatizacije čekaju na status koji će ove deliće kolektivnog pamćenja zaštiti od uništenja.

Istoričar Fatlum Ibrahimi kaže da su ovi objekti od istorijskog značaja jer predstavljaju ekstremnu ideologizaciju društva od strane komunističkog sistema. „Više se ne cene jer su izgrađeni u duhu komunista, sistema i države koja više ne postoji, a zbog činjenice da na Kosovu nije postojao jak antifašistički otpor“.

Ministarstvo kulture je prošlog meseca uvrstilo zgradu suda u Vučitrnu na Listu objekata kulturne baštine pod privremenom zaštitom, klasifikujući je kao „zgradu od arhitektonske vrednosti“. Arhitekta Arbër Sadiki kaže da ove zgrade, izgrađene u kolokvijalnom ili narodnom duhu, predstavljaju primer korišćenja ove arhitekture u savremenom duhu i predstavljaju baštinu. „Javne zgrade perioda (bivše SFRJ) su i dalje duh gradova jer su uspele da uspostave takav odnos sa građanima“, kaže Sadiki. „Na njih treba gledati u odnosu na vreme, ideolgiju i kulturu – iznad svega, u odnosu na ljudsko iskustvo“, kaže on.