Вестите за колективните негативни настани, како што се војните, многу лесно го наоѓаат патот до нашиот внатрешен свет. Освен што ваквите настани се детално покриени во глобалниот медиумски контекст, еволуцијата нè тера да посветиме повеќе внимание на негативните вести отколку на позитивните бидејќи тие имаат поголема информациска вредност за нашиот опстанок. Од гледна точка на цивилизациските вредности на хуманизмот и солидарноста, војните во Јемен и Украина го заслужуваат истото глобално внимание и поддршка во потрагата по мир. Сепак, на индивидуално ниво, когнитивниот апарат преку кој ги сфаќаме и интерпретираме општествените информации, за потоа да одлучиме како да се движиме низ општествената реалност, сè уште функционира со помош на механизмите развиени за време на претходното еволутивно минато. Заради личен опстанок, ние сме прилагодени да им посветиме повеќе внимание на настаните што се случуваат во наша близина, бидејќи тие имаат потенцијал да влијаат на нашето лично функционирање. Повеќе сме склони да покажеме посилна емпатија за луѓето кои наликуваат на членовите на нашата заедница, заради опстанок на нашата група. Затоа, во споредба со другите војни кои се случуваат истовремено на другите континенти, војната во Украина зазема неспоредливо поголем ментален простор меѓу граѓаните на Европа, особено оние од словенските и економски помалку стабилните земји. Со оглед на тоа што создавањето и разбирањето на социјалните информации вклучува поврзување со постојното знаење и претходните искуства, луѓето од Балканот се ставаат во уште поспецифична положба. Освен групните сличности и непосредната близина, и стравот од економска криза, личните искуства и/или колективното знаење за југословенските војни од 90-тите години, како и кревкиот и незавршен процес на помирување, стануваат порелевантен контекст и се клучни за толкувањето на тековните настани во Украина.

Поврзувањето на новите информации со усвоените –  особено личните искуства – е многу значаен и ефикасен психолошки механизам кој ни овозможува успешно маневрирање низ општествената реалност. Под слични околности ги применуваме шемите кои претходно ни помогнале да преживееме, а со тоа да ја зачуваме нашата ментална енергија и да ја зголемиме веројатноста за успех. Проблемите во социјално-психолошкото функционирање можат да настанат во два случаи: 1) кога новата ситуација наликува на претходната, но научените шеми не се целосно применливи и престануваат да бидат приспособливи; 2) кога новите информации предизвикуваат слични искуства од минатото, но овие спомени се емотивно толку силно негативни што никогаш не се целосно замислени и преведени во форма во која стануваат корисни насоки за идните активности. Војната во Украина има потенцијал да активира една од двете опишани шеми, или и двете истовремено, помеѓу граѓаните на Балканот. Во двата случаи, емоциите се значаен водич за разбирање на индивидуалните искуства и толкување на колективното однесување. Вестите за претстојната економска криза, рестрикциите и инфлацијата може да предизвикаат сеќавања кај граѓаните од Балканот за слични искуства од 1990-тите, предизвикувајќи емоции на загриженост, страв и вознемиреност, кои не се во согласност со сегашните околности или големината на заканата. Тие може да прибегнуваат кон истите стратегии кои им помогнале да ги надминат неповолните околности во минатото, иако можеби не се ниту ефикасни ниту оправдани во оваа нова ситуација. Пример за таква стратегија е складирањето на основните прехранбени продукти. Не само што непропорционалните чувства можат да доведат до несоодветни постапки, тие исто така можат да ги исцрпат постојните ментални капацитети. За луѓето кои имаат други фактори на ризик, ова може да доведе до посериозни проблеми со менталното здравје, додека дури и за луѓето кои не се изложени на ризик, неоправданата употреба на когнитивните ресурси ја намалува подготвеноста да се вклучат со полн капацитет во значајни активности кои придонесуваат за нивниот квалитет на живот (одмор, дружење и сл.).

За значителен број балкански граѓани, војната во Украина ја реактивираше колективната траума од југословенските војни, од граѓанските војни во Босна и Херцеговина, Хрватска и Косово, до бомбардирањето на НАТО на Сојузна Република Југославија во 1999 година. Колективната траума се разликува од индивидуалната траума бидејќи цела група учествува во некој настан или серија настани во одредено време, што создава силно негативно емоционално искуство. Слично на индивидуалната траума, трауматското искуство влегува во менталниот простор, зафаќа значаен дел од него и продолжува да влијае на однесувањето на една личност. Наспроти дразбите кои потсетуваат на трауматски настан, се активираат негативни, посттрауматски стресни реакции. Поединците ретко имаат капацитет сами да се справат со трауматско искуство, па дури и со социјална поддршка – тоа е процес полн со предизвици. Затоа тие се потпираат на различни стратегии за справување, кои главно само го отапуваат трауматското искуство, како игнорирање, негирање, намалување на важноста или свртување кон психоактивни супстанции. Некои бараат и позитивни значења, верувајќи дека трауматското искуство ги направило поотпорни и поприлагодливи. Вестите од Украина ги разбудија старите чувства на вознемиреност и анксиозност кај многу луѓе на Балканот, кои можеби не беа во можност ниту да ги поврзат со нивното лично искуство од војната, а можеби и се справија со нив на испробаните начини кои ги елиминираат негативните чувства на краток рок. Избегнувањето на личните негативни чувства би можело да ги направи помалку чувствителни на проблемите на оние кои моментално ги губат своите животи и на кои им е потребна поддршка. Сепак, единствениот начин да се надмине траумата е да се соочиме со неа – да го препознаеме сопственото трауматско искуство, да зборуваме за тоа и да размислуваме за тоа. Кога му даваме значење на таквото искуство, тоа престанува да биде неподнослива, недефинирана негативна содржина која ја троши нашата ментална енергија и го спречува нашиот личен раст и развој. Трауматското искуство за кое се размислува станува знаење од кое може да се извлечат информации за идните акции на значаен начин.

За некои, вестите од Украина би можеле да бидат можност по првпат да проговорат за сопствената траума, од безбедна дистанца и безбедна позиција, и конечно да ја надминат. За жал, досегашната политика на помирување на Балканот не направи доволно за да ја промовира важноста на зборувањето за личните искуства од војната. Разбирањето на психолошките процеси кои војната во Украина може да ги предизвика кај граѓаните на Балканот, дополнително укажува на важноста од таква политика. Исто така, одговорното раководство во актуелната криза предизвикана од војната во Украина требаше да извлече информации и од други опишани психолошки процеси, со цел да се спречат несоодветните општествени дејствија и проблеми со менталното здравје.

Д-р Ивана Јакшиќ е доцент по социјална и политичка психологија на Факултетот за политички науки при Универзитетот во Белград. Нејзините истражувачки интереси вклучуваат социо-психолошки фактори и механизми кои влијаат на социјалната еднаквост, социјалната психологија на родовите односи и имплицитното социјално сознание. Како истражувач или менаџер на податоци, таа учествувала во неколку национални и меѓународни социо-психолошки истражувачки проекти.