Историјата на Босна и Херцеговина има многу да каже за младите што живеат таму. Тие зборови, сепак, допрва треба да го најдат својот пат до нешто што е заедничко за сите. Обележани со мултиетнички, мултикултурен, мултијазичен и мултинационален соживот, сè уште не можеме да го финализираме процесот на градење мир, или барем воспоставување траен дијалог. Мирот не може да дојде без таков дијалог. Жителите на Босна и Херцеговина во минатото се соочиле со екстремни ситуации, во кои нечија смрт значела нечиј живот. Ваквите искуства, без сомнение, се пренесуваат со генерации, генерации кои сега го живеат својот живот помеѓу етничката поделба и глобалната модернизација. Факторите на одвојување во Босна и Херцеговина не се ништо ново. Живееме во свет на стари војни и брзи миграции, каде што од ден на ден станува сè понормално дека една територија е домаќин на голема разновидност. За да се одржи мирот на таквата територија, неопходно е да се воспостави еднаквост и просперитет за сите. Сепак, просперитетот во случајот на Босна и Херцеговина често недостасува, додека во исто време сепаратизмот добива сериозни форми. Моменталната владејачка политика во Босна и Херцеговина, без разлика од која нација доаѓаат, во голема мера ги категоризира луѓето врз основа на етнички, верски, племенски основи, чија единствена цел е етничко отцепување и национална хомогенизација. Гледајќи од историско искуство, таквото владеење секогаш води до конфликти и војни од непредвидливи размери. Сме го почувствувале тоа и затоа можеме со сигурност да го кажеме.
Алтернативата на таквото влаеење е и треба да биде развој на културата на коегзистирање. Зближувањето на разликите треба да се сфати како богатство и дополнителни можности за раст и развој на општеството и државата. Но, пред да се усвои ваквата алтернатива, многу е важно да се зборува, да се усвојат и да се почитуваат идентитетите на сите поединци, без разлика колку и да се различни. Обезбедувањето на што е можно повеќе можности за индивидуален и колективен избор, истовремено почитувајќи го правото на избор, се неопходност за денешната популација на млади луѓе во Босна и Херцеговина.
На младите често им се кажува дека знаењето е нешто што никој не може да им го украде. Секогаш кога ќе го слушнам тоа помислувам колку е невистинито. Тоа не е точно бидејќи младите во Босна и Херцеговина никогаш не добиле можност да имаат објективно и современо знаење. Во периодот на нивното растење, многу млади луѓе беа изложени на политичките идеали на оние коишто го застапуваа „нивниот“ народ. Тие идеали беа идеали на сепаратизам, кои им користат само на оние кои се водат од личниот, пред интересите на својот народ, на младите и на нашата заедничка земја. Затоа, денес имаме различни истории за една иста земја, кои, несомнено, се предаваат во училиштата, во зависност од тоа во кој дел од земјата живеете. Истории создадени од квазиполитичари и лидери чија цел е да создадат сопствена реалност. Образовниот систем ги научи младите дека името што го добиле при раѓање го одредува нивниот животен пат. Образовниот систем немаше за цел да им објасни на младите дека колку повеќе сме заедно толку подобро ќе се разбереме. Без оглед на тоа колку младите се обидуваа да комуницираат, сепаратистичкиот систем ги спречуваше да го сторат тоа, дури и ако тоа значеше користење на застрашувачкиот метод на постоење на две училишта под ист покрив.[1]
Сигурна сум дека по војната било многу тешко под кој било покрив. Сите беа оставени сами на себеси. Талкајќи по нивната уништена земја, обидувајќи се да ги обноват своите домови, цела генерација беше целосно запоставена. Генерацијата на „младите“ која и сега не ја знае целата вистина, поточно не знае што не сака повторно да преживее. Траумата е пренесена од генерација на генерација, но не и вистината.
Во Босна и Херцеговина, младите како општествена група го вклучуваат населението на возраст помеѓу 15 и 30 години. Младоста најчесто се опишува како период на транзиција помеѓу детството и зрелоста. Овој тренд е познат како „пролонгирана младост“, затоа што се карактеризира со подолго институционално образование, проблеми во изнаоѓањето на соодветна работа, бавна социјално-економска независност, одложување на основањето на семејство и слаба вклученост на младите во одлучувањето во општеството. Кога зборуваме за младите во Босна и Херцеговина, мислиме на генерацијата млади луѓе кои се родени за време или по војната, кои не се сеќаваат на настаните од војната. Во сегашното политичко опкружување, во кое војната е сè уште најважниот општествен настан, младите постојано се изложени на извртени толкувања на минатото, поточно тие се изложени на толкувањата на актуелните политички лидери кои го блокираат процесот на градење мир. По војната беа развиени различни програми со цел „разбивање“ на бариерите меѓу младите. Европската повелба за учество на младите во локалниот и регионалниот живот ги разгледува начините за понатамошно подобрување на учеството на младите – како што е ширењето позитивни искуства. Сите видови учество во општеството мора да им бидат достапни на младите, па се потврдува афирмацијата и унапредувањето на улогата што младите, барајќи одговори на новите предизвици со кои се соочуваат, ја имаат во развојот на едно демократско општество, особено во локалниот јавен живот, повторно се воспоставува во современото општество. Етно-националистичката политика на постојани наративи за поделби веќе подолго време води кон неповолни економски и социјални можности за младите луѓе во Босна и Херцеговина. И токму тоа е главната причина зошто младите постојано избираат да ја напуштат оваа земја. Ако овој тренд продолжи, Босна и Херцеговина наскоро ќе стане земја на стари луѓе.
Целта на разбирањето на минатото и подобрувањето на мирот во Босна и Херцеговина мора да биде да се поттикнат младите активно да учествуваат во одлуките и активностите на локално ниво, што е од големо значење доколку сакаме да изградиме подемократско, поотворено и побогато општество, но и доколку сакаме сериозно да ги вклучиме младите во процесот на справување со минатото. Учеството во демократскиот живот на кој било тип на заедница не се сведува само на гласање или настап на избори, овде важен елемент се и младите. Граѓанското учество и дејствување значат дека граѓаните имаат права, ресурси, простор и можности – и поддршка кога е потребно – да учествуваат во донесувањето одлуки и да влијаат врз нив, и да учествуваат во акциите и активностите со цел да придонесат за создавање подобро општество.
Ако учеството треба да биде значајно за младите, од клучно значење е тие да можат да формираат и да влијаат на одлуките и акциите додека се млади, а не подоцна во животот. Во Босна и Херцеговина младите често немаат можност сами да одлучуваат за својата судбина, но тука е важно да се напомене дека во такви околности понекогаш одлучуваат да ги преземат работите во свои раце. Еден глобален пример од борбата за образование се младите од Јајце, кои излегоа на улиците на славниот град и јасно ја артикулираа својата желба за образование под еден покрив.[2] Тие сакаат да седат покрај своите врсници и да придонесат заедно за нивниот сопствен развој и за развојот на Босна и Херцеговина. Важно е да им се даде поддршка на младите луѓе како овие и да им се даде до знаење дека нивната борба е праведна, дека е борба која придонесува во градењето на поздраво општество за сите возрасни групи во Босна и Херцеговина. Обесхрабрувачки е фактот што младите во Босна и Херцеговина ја чувствуваат војната како и самите да ја преживеале, без да ја знаат целата вистина за неа. Со поддршка и охрабрување на учеството на младите, ние исто така придонесуваме и локално во нивната интеграција во општеството, со тоа што им помагаме да се соочат не само со предизвиците и притисоците на младите, туку и со предизвиците на современото општество, каде често доминираат анонимноста и индивидуализмот. Со цел учеството на младите да биде успешно, долгорочно и значајно во локалната заедница, не е доволно само да се развиваат или реформираат политичките и управувачките системи, туку е потребно и да се работи на меѓуетничките општествени врски на младите. Секоја акција наменета за зајакнување на учеството на младите мора да обезбеди културна позадина која ги почитува, но и која ги зема предвид различните потреби, околности и желби на младите луѓе. Таквата акција мора, исто така, барем малку да направи простор за забава и одмор. Вака поставената методологија се нарекува култура на меѓусебно разбирање и живеење. Култура за која сум сигурна дека ќе биде поздравена од младите. Има неколку причини за нејзино одбивање, особено во денешно време, кога модернизацијата навистина направи сè да биде лесно достапно, па тие имаат можност да го видат и подоброто и полошото.
Младите од Босна и Херцеговина, пак, мора да престанат да чекаат некој да ги забележи. Три децении од агресијата врз Босна и Херцеговина се повеќе од доволно време да се види и сфати дека сепаратистичкиот начин на живот не води никаде. Три децении се повеќе од доволни за да сфатиме дека не смееме да им оставиме несредена состојба на генерациите што доаѓаат потоа. И во периодот од овие три децении сигурно научивме дека воените „вредности“ ги уништуваат вредностите на иднината. Не смееме да ги величаме крвавите раце, не смееме да ги негираме изгубените животи. Сакаме да учествуваме, рамноправно и со разбирање на другиот и на различниот. Мораме.
Ајна Јусиќ е дипломиран психолог на Универзитетот во Сараево. Претседателка е на Здружението „Заборавени деца на војната“, единственото здружение во светот кое се бори за правна и општествена видливост на децата родени поради војната. Преку нејзината работа, се залага за жените кои преживеале силување за време на војната и за децата родени во војната, за правата на ЛГБТ заедницата и за малцинствата. Човековите права се главниот фокус на нејзината работа. Таа е млада активистка која се бори за родова еднаквост, против сексизмот и сексуалното насилство. Преку нејзиниот ангажман и борба за правата на децата родени поради војната, Јусиќ стана и коавтор на првата светска изложба за децата родени поради војната и жените од Босна и Херцеговина кои ја преживеале војната. Изложбата е насловена „Breaking Free“ (Ослободување).
[1]„Две училишта под еден покрив“ – највидлив пример за дискриминација во образованието во Босна и Херцеговина –https://www.osce.org/mission-to-bosnia-and-herzegovina/404990
[2]Долгата борба на босанските ученици против сегрегирани училишта:https://www.mo.be/en/reportage/bosnian-students-long-fight-against-segregated-schools
