Елма Селман
Ако ја парафразираме Идит Зертал (Зертал, 1998), ние никогаш не се занимаваме единствено со минатото, туку со манифестирањето и (зло)употребите, кои најчесто се политички мотивирани, на тоа минато во сегашноста и начинот на кој ја определува иднината. Со самото тоа, соочувањето со минатото не е само преку занимавањето со она што се случило во минатото, туку и како тоа минато ја креирало нашата сегашност и како го формира нашето видување за иднината и токму од таа причина не е можно да се „остави минатото да остане само минато“, на што се повикуваат голем број политичари од нашиот регион во нивните предизборни програми и дневнополитички говори. Како е возможно да зборуваме за иднината без никакви референци? Тие референци можат да бидат во насока на реакции врз минатото и сегашноста на еден директен начин, но исто така е можно да се оди и во насока на целосно негирање и поместување, со желба да се креира целосно поинаква социјална, економска, политичка (итн.) ситуација. Референцата е секогаш присутна.
Соочувањето со минатато е сеопфатен процес којшто може да вклучи институционални методи, индивидуални акции и каков било вид на човечка активност. Еден од можните приоди е преку уметноста.
Уметноста (исто како што е соочувањето со минатото) има многу дефиниции, и речиси исто колку што има обиди да се дефинира, има и контексти во рамките на коишто може да биде користена, земајќи го предвид примерот на концептот на јазичната игра на Витгенштајн (Wittgenstein, Philosophical Investigations, 2004).
Па, ајде да играме (јазична) игра. Уметноста има политички потенцијал, бидејќи и уметноста и политиката делат иста сфера; тие се феномени што бараат присуство од другите. Изведувачката уметност, на пример, се одржува во присуство на мноштво, публика, без разлика дали е во театар, галерија или јавен простор. Токму тука лежи нејзиниот потенцијал. Мноштвото во јавниот простор служи како заштита од униформноста на идеолошкиот пристап и значително се разликува од јавното мислење, што всушност е социјалниот конструкт на генерализацијата. Во процесот на соочување со минатото, јавната сфера овозможува индивидуалните животни приказни да бидат споделени и вклучени во дискусиите за минатото, каде што може да се даде значење на минатото и како такво, да се искористи сеќавањето како водич за иднината. Минатото на Западниот Балкан има неколку интерпретации и „вистини“ кои едни со други се често во конфликт.
Националистичката идеологија ќе создаде униформна верзија на минатото, преобликувајќи го минатото во верзија што одговара на сопствената политичка агенда, не оставајќи место за отворена дискусија. Притоа, соочувањето со минатото го зазема типичниот курс каде што жртвите и оние кои преживеале се употребувани како објекти и гориво со цел да се задржи владеењето на политичката олигархија.
Имајќи ја можноста да се презентира приказна, видување или да се постави прашање и секој член од публиката преку своето искуство, односно филтер создаден од искуствата, да доживее или на кој било начин да биде допрен од тоа што го гледа, чувствува и слуша, ја прави изведувачката уметност начин преку кој може да се занимава со комплексните социоекономски и политички ситуации во кои живееме.
Во Босна и Херцеговина, каде што минатото е сеприсутно, уметноста наоѓа начини како да се занимава со темите коишто директно нè засегаат, и притоа ни дозволува да се соочиме со минатото преку измислен или неизмислен пристап, со надеж и желба да создадеме конструктивно општество што е спремно да инвестира во посветла иднина, што во моментов е само празна фраза.
Врз основа на моето искуство, и како автор и како член на публиката, сметам дека изведувачката уметност се соочува со минатото на три основни начини.
Првиот начин поставува прашања и ги повикува политичките елити да преземат одговорност поради поставувањето препреки за отворена дискусија за минатото и манипулирањето по потреба за исполнувањето на сопствената полтитчка агенда за време на постконфликтниот период. Со тоа што ја оневозможуваат јавната дискусија за минатото во присуство на публика, доведуваат до неможност за разбирање и значење на минатото. Следствено, доаѓа до виктимизација и објективизација на членовите на општеството, што понатаму резултира со недостаток на можноста да се користи сеќавањето како водич и сè повеќе има отворен простор за политичка манипулација.
Вториот начин се справува директно со жртвите и сведоците на неодамнешните војни и со тоа како нивните искуства влијаат на генерациите кои се родија по војните. Токму како разултат на објективизацијата, жртвата неизбежно ја губи својата субјективност, што води кон две импликации. Првата импликација е тоа што кога жртвите се користат како објекти или бројки доведува токму кон гореспоменатата манипулација за исполнување на политички агенди. Другата е тоа што објективизацијата на жртвите ги спречува да бидат политички активни, земајќи предвид дека политичката активност бара индивидуална активност и одговорност. Изведувачката уметност може да придонесе за ресубјектификација на жртвите, преживеаните и сведоците преку простор кој е наменет за јавно споделување на животните приказни. Од една страна, ова придонесува кон процесот на заздравување на раните на жртвите, преживеаните и сведоците. Од друга страна, ова ќе им помогне на истите да ја прифатат својата позиција како субјекти и да бидат политички активни. Овој процес резултира со емпатија и солидарност, но не од генерализацијата, униформноста или националистичката идеологија, туку од прифаќањето на личните животни искуства, што многу ни кажува за настаните од минатото.
Третиот начин подразбира привидно оддалечување од минатото и свртување кон замислување на иднината. Како сакаме да живееме? Што ќе нè направи среќни и задоволни во социјалниот, економскиот и политичкиот контекст? Кои вредности сакаме да ги пренесеме во иднината? Овие и слични прашања многу зборуваат за тоа како преживуваме, што критикуваме и како се чувствуваме ние во оваа земја и општество. Воедно, овие прашања го претпоставуваат вклучувањето во општеството par excellence и го подготвуваат патот сеќавањата и искуствата да бидат нашиот водич кон иднината.
Неодамна, театарската претстава „Hajđekud“, беше осмислена од ученици од средно училиште од Приедор, каде што студентите го искористија партиципативниот начин како да се справат со темата идни сеќавања. Овој начин креира време и простор во кој студентите употребуваат смеа, забава, но и сериозност и посветеност, да го истражат дијалогот, да се вклучат во групна и индивидуална амнезија и да прикажат како општеството се однесува спрема нивната генерација, а во исто време ги адресира вредностите кои студентите сакаат да ги искористат за иднината. Авторите на претставата беа студентите. Овој процес вклучува хоризонтална методологија со помош на фасилитатори, каде што наставниците од основното и средното образование ги играа улогите што отвораат теми од студентската генерација, нивната врска со постарата генерација и нивната улога во општеството. Многу работи не се запаметени, некогаш поради тоа што времето едноставно поминува или затоа што е полесно да се заборави. Има теми кои што не се заборавени во Приедор, но не се дискутрани. За време на подготовките на претставата, 25 ученици од Приедор присуствуваа на работилници за филм и театар, каде што работеа на текстовите, гласот, сценографијата и костумите, што резултираше во претставата наречена “Hajđekud” (скратено од “Ајде да одиме!Каде?”).
Уметничките дела, претставите, перформансите служат и како еден вид привремени споменици. Тие повторно се издигнуваат во регион каде што официјалната меморизација е уште еден извор на конфликти помеѓу спротивставени националистички идеологии.
Овие уметности анализираат од перспектива на потрошувачкото општество кое бара брзи резултати, па така претходните изјави за моќта на уметноста и нејзината улога во соочувањето со минатото може да се сметаат за романтизирани или преоптимистички. Но, доколку го анализираме импактот преку призмата на акција и реакција, каде што „секоја акција има реакција и каде секој процес е причината за нови процеси” (Arendt, 1959), тогаш може да се разбере вистинскиот потенцијал на изведувачката уметност.
Уметноста првенствено ќе влијае и ќе ги смени индивидуите и општеството на потсвесно и интимно ниво, а подоцна на општествено и на политичко. До кој степен ќе влијае е навистина тешко да се каже, но влијанието врз нас е сигурно и (барем) отвора микро простори за дискусија. Ова не може да се порекне.
Елма Селман (1983) е родена во Приедор, Босна и Херцеговина. Моментално живее во главниот град Сараево. Дипломирала на Филозофскиот факултет (Оддел за филозофија) на Универзитетот во Сараево. Темата на дипломирање е „Врската помеѓу уметноста и психотерапијата во уметничката терапија“. Во 2008, Елма дипломира на танцувачката академија „Номад“ (современ танц) и во 2014 ги заврши своите магистерски студии по човекови права и демократија на Универзитетот на Југоисточна Европа на тезата „Дали може да го поминеме минатото? Улогата на театарот во соочувањето со минатото на Западниот Балкан (2014)”. Освен ова, Елма е лиценциран гешталт психотерапевт. Работи како психотерапевт, уметник и активист.
