Препознавање на жанрот „домашна музика“ на музичките сервиси на интернет како YouTube и Spotify
Балканска мешавина. Домашна музика. Домашен рок. Домаќица. Екс-ју хитови. Наоѓаме илјадници плејлисти со слични имиња на музичките услуги како YouTube или Spotify. Станува збор за збирки на популарни песни создадени од корисници од различни региони на поранешна Југославија или дијаспората, обединети под заедничкиот именител „домашна“, а се однесуваат на музиката што тие ја доживуваат како своја.
Музичкиот афинитет е моќно средство за идентификација и поврзување со еден колектив. Културните производи често се користат за да се потврди припадноста на нацијата, како масовен колектив кој е силно промовиран во земјите што се појавија по распадот на Југославија. Многу теоретичари, како Вахтел, се согласуваат дека „суштински важните тули во ѕидот на националниот идентитет несомнено доаѓаат од областа на културата“.[i]
Сепак, евидентните трендови присутни во музичките услуги на интернет обезбедуваат точен доказ дека музиката, како алатка за идентификација, ги надминува националните рамки. Ова оди подалеку од индивидуалните доброволни и свесни избори и исто така може да се забележи во дејствата на алгоритмите кои го следат и предвидуваат однесувањето на корисникот. Во практиката, тоа функционира вака: услугите им предлагаат слични видови музика на корисниците кои слушаат одреден жанр. На овој начин, дејствијата на вистинските корисници и вештачката интелигенција влијаат на популаризацијата и дистрибуцијата на одредени жанрови.
За да разбереме како оваа перцепција и употребата на „домашна музика“ ги руши физичките граници на Балканот и обединува генерации корисници, дури и оние родени по распадот на Југославија, потребно е да се вратиме неколку децении наназад во минатото.
Музичката индустрија во поранешна Југославија
Просечниот слушател на забавната музика од поранешна Југославија првенствено би се повикал на жанрот во рамките на широкиот делокруг на популарната музика за нивниот музички идентитет, а само секундарно на географската локација. Легендарната поделба на „народњаци“ и „забавњаци“ им е добро позната на сите.
Пред распадот на СФРЈ во раните 1990-ти, музичкиот пазар се протегаше на целата нејзина територија: од Словенија на запад до Македонија на југоисток, достигнувајќи публика од над 22 милиони луѓе. Во текот на 1970-тите и 1980-тите години, дискографската индустрија процвета, при што се истакнаа истакнатите дискографски куќи како „Југотон“ од Загреб, РТВ Белградска продукција на грамофонски плочи, „Дискотон“ од Сараево и други. Најзастапените жанрови во дискографската индустрија би можеле да се класифицираат во две големи категории – „народна“ (фолк) и „забавна“ (поп) музика, во кои имало бројни поткатегории – од традиционална и новокомпонирана народна музика, сентиментални балади (шлагер-музика), фестивалска музика и таканаречената семејна забавна музика, како и богата продукција на рок бендови од поширокиот регион.
Дискографските куќи не мора да ги претставуваат само уметниците од нивните географски области; врз основа на принципот на отворен пазар и обединет културен простор. Тие, всушност, потпишуваа договори со автори и изведувачи од сите делови на земјата. На пример, загрепски „Југотон“ беше издавач на некои од најзначајните претставници на сараевската сцена, како што се „Плави оркестар“, „Бијело дугме“, Здравко Чолиќ или „Црвена јабука“. Уредниците на оваа издавачка куќа, вклучувајќи го и реномираниот Синиша Шкарица, имаа „нос“ да ги намирисаат потенцијалните хитови во поп-музиката.
Дискографските куќи ги дистрибуираа своите изданија преку продажната мрежа на музичките носачи на звукот (продавници за плочи и касети) и воспоставената мрежа на радио и телевизиски канали на поранешната ЈРТ (Југословенска радиотелевизија). Преку овие канали, музиката стигнуваше до домовите на слушателите низ целата земја. Јазичните бариери, практично не постоеја, освен словенечкиот и македонскиот, чии истакнати претставници беа присутни и на заедничкиот пазар (на пр. „Пепел ин кри“, „Лачни Франц“, „Леб и сол“, македонска народна музика).
На така организираниот музички пазар, културниот идентитет на просечниот потрошувач на музички добра имаше широк спектар од кој можеше да ги црпи своите афирмации.
Културните идентитети и зајакнувањето на национализмот
Распадот на поранешна Југославија се случи на најдрастичен начин, преку војна и крвопролевање. Новоформираната политичка карта сега се состои од седум држави[ii] наместо една, а некогаш обединетиот пазар се распарчи на делови. Националистичките политики на поделба и новите трауми од војните во 1990-тите доведоа до зголемување на тензиите меѓу државите.
Што се случува со културните идентитети на жителите на овие новоформирани држави? Поради сложените геополитички промени, траумите и доминантните идеологии, културните идентитети претрпуваат корекции и прилагодувања на новите потреби. На помош се повикуваат историјата, митовите и заборавените културни форми.
Теоретичарите го нагласуваат фактот дека идентитетската свест често се потпира на разликата помеѓу „ние“ и „другите“, каде што границата е често „произволна“, како што вели Едвард Саид: „За ‘нас’, доволно е да се постават тие граници. во нашите умови; ‘тие’ стануваат ‘тие’ соодветно, а нивната теорија, како и нивниот менталитет се означени како различни од ‘нашата’.“[iii]
Според тоа, културните добра за масовна потрошувачка, како што е популарната музика, се ограничени во културните граници на новоформираните држави. Сцената станува локализирана и стеснета, што резултира со намалена содржина за корисниците.
Глобалните промени и демократизацијата на музичката индустрија
Меѓутоа, додека новоформираните држави и нивните институции почнуваат да ги градат своите културни сцени, глобалните промени се случуваат во музичката индустрија, што доведува до демократизација.
Прво, постои радикална технолошка трансформација во музичката индустрија: наместо поранешните винилни плочи и касети, најраспространетите носачи на звук во 1990-тите стануваат поевтините компакт-дискови (ЦД-а). Во дваесет и првиот век, ЦД-ата постепено се намалуваат во масовната употреба во корист на дигиталните услуги.
Второ, со намалувањето на трошоците на радиодифузната технологија, доаѓа до хиперпродукција на радио и телевизиски станици. Тие веќе не се исклучиво претставници на одреден геополитички центар, туку се повеќе комерцијални канали во приватна сопственост.
Ова е важен момент во кој се случува клучна промена во практиката на корисниците на музика: поради технолошкиот напредок и разновидноста на изворите од кои може да се слуша музика, корисниците стануваат помалку зависни од улогата на водителите или музички уредници. Во претходниот систем, музичките уредници беа поддржани од големи институции, но паралелно со демократизацијата на музичките содржини, корисниците сè повеќе и самите стануваат водители. Музичките избори сега зависат од корисниците, нивните преференции, достапната содржина или нивното расположение.
Не треба да се изгуби од вид фактот дека културниот простор на поранешна Југославија сè уште е поврзан со заеднички јазик и сложени испреплетени односи во мрежа на културни содржини. Во нивната потрага да создадат идеален музички избор, корисниците прибегнуваат кон елементи за кои чувствуваат дека се нивни, каде што се чувствуваат „како дома“.
Како дел од истражувањето што авторката го спроведе за нејзиниот магистерски труд во раните 2000-ти меѓу припадниците на босанската дијаспора, под „домашна“ музика се подразбира нешто многу повеќе од музиката што потекнува од Босна и Херцеговина. Тоа опфаќа низа имиња од Хрватска и Србија, како и изведувачи од Македонија или Словенија (на пример, Тоше Проески или Роберт Мањифико).
Сателитските ТВ програми, бројните радиостаници и развојот на интернетот ја направија музиката значително подостапна отколку што беше во минатиот век. Интересно, во овој преоден период, популарната музика и жанровите се консолидираа, што резултираше со помала диференцијација помеѓу претходно воспоставените категории како што се „народна“ или „забавна“ музика.
Алгоритмите како музички уредници
Во 21 век, со развојот на интернет-услугите и платформите за социјални медиуми, просечниот корисник има пристап до музичка библиотека од целиот свет, и тоа целосно бесплатно. Тие имаат целосна слобода да одлучуваат за нивните плејлисти, со суптилното влијание на алгоритмите. Наместо поранешните музички уредници кои ја обликуваа музиката и медиумската содржина според конвенциите, предлозите за музика сега доаѓаат од вештачката интелигенција.
При креирањето предлози, алгоритмите на YouTube се потпираат на мерливи елементи поврзани со поединечни корисници и практиките на другите корисници кои споделуваат заеднички интерес за одредено видео. Овие алгоритми ја проценуваат лингвистичката препознатливост, зачестеноста и времетраењето на вклученост и слични кориснички искуства. Слично на тоа, популарниот алгоритам „Spotify radio“ создава и на секој корисник му нуди единствена персонализирана листа од 50 слични песни поврзани со една избрана песна од корисникот.
„Идентификацијата е изградена врз основа на препознатливи елементи од заедничко потекло или заеднички карактеристики што поединецот ги споделува со другите, група или идеал, со присуство на блискост, солидарност или лојалност кон оваа врска“, предупредува Стјуарт Хол.[iv]
Имајќи предвид дека идентитетите не се фиксни категории, туку тековен процес, јасно е дека масовното консумирање на културни производи под концептот на „домашна музика“ има силно влијание врз културните идентитети на новата публика.
Така, домашната музика станува средство за идентификација и препознавање, јазик за комуникација и заеднички именител за милениумските генерации и Ген З (Gen Z) чиј културен простор не е ограничен со физички граници, туку се протега низ Интернетот.
Весна Андре Заимовиќ, мај 2023 година
[i]Вахтел, Ендрју. (2001). Создавање нација, уништување нација: литература и културна политика во Југославија.
[ii]Вклучувајќи го и Косово како земја која постои на политичката карта, но не е членка на ОН.
[iii]Саид, Евард У. (2000) Ориентализам.
[iv]Хол, Стјуарт. (1996). Прашања за културниот идентитет.
Весна Андрее Заимовиќ е медиумски експерт и музиколог од Сараево, со над 30 години искуство и достигнувања во традиционалните и новите медиуми: ТВ, радио, печатени медиуми, документарен филм, веб и социјални мрежи. Таа е особено препознатлива по својата новинарска работа во областа на културата, уметноста и човековите права, за што има добиено и награди. Магистрирала музикологија од областа на социологијата на музиката и има завршено серија дополнителни едукации и обуки за медиуми. Водела десетици големи проекти и кампањи, потпирајќи се на нејзиното големо медиумско искуство, вештини и знаења во комуникацијата, новинарството, дигиталните медиуми, односите со јавноста и застапувањето. Беше дел од тимот што го основа БХ Радио 1, првиот јавен радиосервис во повоена Босна и Херцеговина. Беше раководител на проектот и шеф на делегација за „Евровизија“ двапати – во 2004 и 2005 година. Таа е една од основачите на Radiosarajevo.ba, портал кој моментално е меѓу најпосетуваните независни медиуми во Босна и Херцеговина, каде што таа 15 години е ангажирана како проектен менаџер и еден од уредниците. Објавува стручни написи во меѓународни и домашни музиколошки публикации.
