Photo: Vladimir Miladinović
Нешто што ми изгледа дека е особено важно е јазикот што го користиме кога зборуваме за соочување со минатото и како го користиме во нашите заедници кога треба да се справиме со сеќавањата од минатото. Овој јазик бара нов тип на термини. „Кодиран“ или „проектен“ јазик служи само за да се задуши и поткопа значењето на пораката. Зборовите не треба да ја изгубат својата невиност (Sartre) бидејќи целиот процес на размислување и дејствување и следствените мисли и акции ќе бидат рутински, повторно поткопувајќи ги проблемите за кои луѓето се залагаат. Постои голема корупција на начинот на кој што пееме за комплексноста на истражувањето на нашата перцепција и чувства. Природно се стремиме кон тоа да ги искомплицираме работите, а не да ги поедноставиме бидејќи во спротивно ќе настане догматизам и одбивање на вистинското значење. Па така, не може да го користиме веќе постојниот јазик на сеќавањето, особено не може да го користиме до бесконечност, а и не може да го користиме кодот на овој јазик. Доколку го користиме, ќе ги оттргнеме оние кои сакаме да ги привлечеме и ги охрабруваме да најдат сопствен јазик за започнување дискусии, пополнување празнини, конфронтација и социјализација. „Заедниците за сеќавање“ создаваат простор за дружељубивост врз основа на индивидуите кои не судат туку чувствуваат и размислуваат. Кога станува збор за соочување со минатото, „разредениот“ јазик ќе стане конвенционален и притоа неангажирачки. Едноставно, има премногу „морализми“ во нашите неморални општества.
По непризнавањето на улогата на уметноста и културата во човековите права, демократијата и економијата по долго време, додека сè уште ги нагласуваат своите фундаментални вредности, меѓународните и локалните сојузници неодамна го признаа фактот дека каде што законот и институциите не можат да ги освојат битките, уметноста и културата го постигнуваат токму тоа што тие не можат. А тоа можат да го сторат преку почитување на човековите права, помирување и креирање на сигурност во животите на граѓаните. Уметноста гради мостови. Дава можност за катарза, која може да се постигне преку креирање уметност и слободно изразување.
Но мора да утврдиме кој се помирува. И да утврдиме кој е одговорен за војната, насилството, етничкото чистење, геноцидот, „урбанцидот“, „книгоцидот“ и културниот геноцид. Сигурно не се одговорни за сево ова креаторите и уметниците кои критички се осврнаа кон иделогијата на национализмот како извор на конфликтот и несреќата преку нивната критика на сè што постои за време на војната, како и во поствоените години каде борбата против војната продолжи со други средства. Обидот да се помират оние кои сакаат да се помират и оние кои ја создадоа состојбата на безмилост нема поента. Оние што ја создадоа оваа состојба, ја создадоа преку собирање на „работна сила“ и ресурси во „нивните територии“ и преку создавањето на граници каде што „другите“ не можат да поминат.
Во денешно време, навистина е тешко да се слушаат политичарите, аналитичарите, свештениците и експертите кои зборуваат за надминување на пречките и за помирување.
Покрај сè, уметноста и културата се со „уривачки“ карактер. Тие не ја прифаќаат постојната ситуација кога уриваат.
Лидерите на нациите, претставнците на идентитетот и сувереноста кои нè донесоа до овој апсурд и кич и нивниот „универзален јазик“ на „пристојност“ и „толеранција“ треба да се погрижат за слободното движење на граѓаните и нивната безбедност за време на нивниот живот, кој е само еден. Тие го прават ова само преку јазик кој е злонамерен и не само со алати, туку и со оружје. Државјанството, пасошите и безбедноста за сите оние кои не се дел од мнозинството се под одговорноста на владите во западнобалканските земји и со сè поголема сигурност, ова не се однесува само на „варварскиот“ Балкан. И сите останати пропагандисти, министри за култура и другите фигури на авторитет, без разлика дали се спиритуални или физички, идеолошки или формални не треба да наведуваат дека „уметноста гради мостови“. Тие не треба да ја избегнуваат својата одговорност со тоа што ќе ја пренесат улогата на помирувањето само на уметностa и културата.
Уметноста гради мостови со тоа што го „испрашува“ фашизмот (повеќе или помалку фашизмот) и десницата. Тоа не се „традиции“ кои се поврзани исклучиво со Западниот Балкан и со регионот. Тие имаат сè посилно и катастрофално влијание во Европа и во Америка, со објавување на војна на човековите права и слободата на изразување. Најпрогонувани уметници се токму оние коишто се испитуваат себеси, но имаат легитимитет да ги испитуваат и да ги прашуваат и другите. Има многу вакви примери. Овие уметници се етикетирани од двете страни како „боженствени“, „скандалозни“ и „провокативни“.
Велат дека живееме во свет кој е постфактички, не затоа што сите сме согласни што се фактите. Ги препознаваме и како интерпретација. Нивното постоење создава надеж дека нештото може да биде докажано, дека документот ќе биде тоа што ќе ги натера граѓаните да се соочат со своето минато додека живеат во својата сегашност. Ова очигледно не е суштината на процесот на соочувањето со минатото. Нема осигурувања, нема вистина, нема клучни докази што придонеле за некоја одлука да биде ништовна во име на правдата, траумата или жртвите. Сепак, на ниту еден начин не значи дека фактите не треба да се повторуваат постојано.
Емоцијата е тоа што нè привлекува заедно да дојдеме до разбирање. Свеста и солидарноста може да им донесат мир на оние кои го урнаа мирот на агресорите, а се помирени преку нивниот отпор. Емоција над сè. Во овој поглед, уметноста е иманентна заедница на „сеќавање“ и се справува со поразот и големината на човекот. Тоа што ни недостасува, секој ден и насекаде, е чувството на восхит и зачуденост. А ова е нешто со кое што ќе мора да се соочиме.
Борка Павиќевиќ
Драмски писател и уметнички директор на драмскиот театар во Белград. Борка беше исклучена од театарот поради нејзиниот јавен и политички активизам (1993). Основач и директор на Центарот за културна деконтаминација (од 1994). Драмски писател во театрите во Зеница, Сплит, Скопје, Љубљана, Суботица и Белград (1978 – 1991). Добитник на наградата „Хирошима“ (2004) на Фондацијата за мир и култура, наградата „Освојување на слободата“ (2005) од Фондот „Марија Маришевиќ Ташиќ“, Редот на легијата на честа на Француската република (2002) и наградата „Рутс“ (2009) од Европската културна фондација.
