Слушајќи ги цел живот приказните на жените кои ја преживеале војната, бидејќи како четиригодишно девојче и јас ја поминав бегалската колона, бев сведок како мајките, ќерките, тетките, бабите и пријателите се сеќаваат на тие моменти и слики и како овие жени толку храбро и честопати во тишина доживуваа страв и страдање, оставени сами да се борат со своите трауми.
Во јавниот простор малку се зборуваше за тоа како жените ги поднесуваа страотните последици од војната. Знаеме многу за мажите, тие најчесто беа доброволно или насилно на боиштата. Мажите беа и по затвори, логори… Но, жените беа тие коишто тивко, со грутка во грлото, ја преживуваа таа „Бура“, грижејќи се за своите сакани.
Кога две девојчиња во тоа време, сега жени, одржаа јавни говори за нивното бегалско искуство среде операцијата „Бура“, предизвикаа голем одек во јавноста. Една од нив е Ања Шимпрага, која како пратенички претставник на Независната демократска српска партија во 2020 година ги раскажуваше своите сеќавања пред спикерот во хрватскиот Сабор. Втората е Сања Вулиќ, која минатата година одржа говор во Нови Сад на комеморацијата посветена на споменот на сите Срби кои загинаа и беа протерани во операцијата „Бура“.
Ања Шимпрага имала осум години кога со семејството побегнала од Книн за време на операцијата „Бура“. Таа одржа емотивен говор пред спикерот на Саборот, во кој раскажа за своето искуство, но и укажа на патот на единството по кој би сакала да одиме понатаму. По говорот, Ања доби аплауз од повеќето колеги од Саборот, но имаше и такви кои слушнаа само зборови кои им бодеа уши и ја обвинуваа дека зборува на српски јазик. Ања со семејството се вратила во Хрватска и продолжила да живее и учи, а денес е потпретседател на Владата на Република Хрватска.
Сличен говор на комеморацијата во Нови Сад одржа и Сања Вулиќ од Двор на Уна. Таа раскажа како како дванаесетгодишно девојче поминала низ неизвесност, страв и одење во непознатото со семејството. Сања останала да живее во Србија, која денес ја смета за своја земја.
Ги потенцирам говорите на овие жени бидејќи кога се во прашање искуствата од операцијата „Бура“ и бегалците, жените најмалку зборуваат за тоа, со оглед на тоа што најмалку ги прашуваат, нивните гласови се замолчуваат.
Од мали девојчиња кои со денови патуваа со своите родители, браќа, сестри, баби и дедовци и роднини и беа соочени со ужасните услови на тоа патување и неизвесноста на нивните родители, не разбирајќи што навистина се случува. Од девојки на кои им беше прекината младоста, чиишто животи, пријатели, љубови, учебници и спомени останале на местото каде што пораснале и во некои чувствителни тинејџерски години дошле во нова средина во која морале да се вклопат. Тие веќе можеа да бидат доволно свесни за страдањата на нивните мајки и татковци и мораа да се справат со нивните животни предизвици, со сите промени што ги носи растењето, да се прилагодат на новата средина и да не им задаваат дополнителни грижи на нивните родители.
Од возрасни жени, со или без семејство, кои исто така ги трпеа последиците од конкуренцијата на мажите на власт и нивното его, и кои главно немо ја носеа таа болка во себе цело време. Кои целосно невини мораа да ги напуштат своите домови и да дојдат во нова земја и да изградат нов живот во неа и да се пронајдат себеси. Тивко и без премногу жалење, свесни дека секогаш има такви на кои им е полошо.
Мајки, кои мораа да се грижат за своите деца додека не дознаат каде се нивните сопрузи и другите роднини во тој момент, очекувајќи ја секоја нова вест од бојното поле и плашејќи се дека ќе го слушнат најлошото. И притоа ја задржаа присебноста за да не им ги пренесат на децата грижите кои во тој момент ги носеа на рамениците.
Од бабите кои ги напуштија своите домови на стари години, од кои некои ја преживеаја и втората војна во својот живот, сметајќи дека онаа голема светска војна го означила крајот и донела мир на овие простори. Коишто, болни, на стари години, собраа неколку свои работи и одеа во непознатото, оставајќи го дома својот живот, животните, земјата и сето она што го создале со години во лоши околности.
Имаше и такви кои решија да останат бидејќи не сакаа да го напуштат својот дом. Тоа беа претежно постари жени кои престојуваа во својата куќа со своите сопрузи или сами, додека нивните деца одеа во непознато. Коишто останале таму мислејќи „па добро, никому ништо не сме му направиле, никој нема да нè допре затоа што не претставуваме опасност“. Тие останале таму стрепејќи за своите најблиски кои отишле, и не можеле ниту да им се јават за да проверат дали се добро и дали се живи, чекајќи да слушнат барем некоја вест. Дури и тие кои биле стари и немоќни претрпеа страшна злоупотреба од армијата или од паравоените групи. Ги терале да скокнат во бунар или биле убиени заедно со нивните сопрузи на праговите, чекајќи некој да ги најде нивните тела. Оние кои преживеле трпеа малтретирање, гледаа како некои луѓе им ги земаат работите и ги палат куќите на соседите. Се обидуваа со ништо да не ги предизвикуваат или провоцираат, но на некои од нив ништо не им било од помош.
Бројните приказни за овие жени никогаш не биле кажани во јавноста. Како личност која цел живот е опкружена со овие приказни, често ги слушав. Вакви приказни сум сретнала и во мојата новинарска работа. Се сеќавам на една мајка од место кај денешна Хрватска Костајница, која во „Бура“ ги загуби мајка си и синот со пречки во развојот. На првиот ден од „Бурата“ избегала со сопругот и двете други деца, а мајка ѝ не сакала да оди, сакала да остане дома, а синот многу бил приврзан за баба си и сакал да остане со неа. Тогаш никој не ни помислувал дека нема да се вратат толку брзо, но се испаднало поинаку, тие останаа во Босна и не знаеја што се случува со нивните најблиски. И ја дочекаа најлошата вест. И старицата и детето со пречки во развојот беа убиени. А виновникот никогаш нема да се открие. Таа жена сега живее со своето семејство во тој мал град спроти куќата во која беа убиени нејзината мајка и син. И се сеќавам на тагата во нејзините очи и реченицата што ми ја кажа додека нè носеше на гробот на своите најблиски: „Штета што не сте малку поблиску за да пиеме кафе и да поразговараме понекогаш“.
Честопати не сме свесни за тоа колкава поддршка им била потребна на жените кои преживеале вакви ужаси, дури и на оние кои не изгубиле блиски во таа војна, и колку ова општество не размислувало за нив и не им пружило помош, освен некои активистки. Повеќето од нив не ја добија потребната психолошка помош, разбирање, а повеќето од нив никогаш никој не ги ни прашал како им влијаела оваа животна траума.
Растејќи во таква средина меѓу оние храбри жени кои ги закопаа овие трауми во себе или продолжија да се борат со нив, дружејќи се со девојки и жени кои го преживеаја бегалскиот живот и сето тоа што тој го носи со себе, ги слушав како ми кажуваат како по пристигнувањето во Србија немале пари да си купат нешто, како не оделе на училишни екскурзии, не носеле тоа што им се допаѓало и како биле дискриминирани во општеството меѓу своите врсници затоа што имале работи од Црвениот крст. Многу слушав и за таа несреќна колона. И секоја личност што ја познавам има своја приказна, навидум иста, но сепак единствена, и секој човек се сеќава на тие моменти или се сеќава на нив преку приказните на своите постари.
Овие приказни ни покажуваат колку е занемарена женската перспектива. Покажуваат дека траумите главно ќе останат незалечени и закопани некаде длабоко во нив, а на некои овие трауми влијаеле врз нивното здравје и оставиле трајни последици.
Ние останатите што поминавме низ тоа може да имаме различни искуства и размислувања од Ања и Сања, кои ја раскажаа својата приказна, сега можеме поинаку да се чувствуваме и да гледаме на таа војна со други очи, но сè додека „Бура“ се гледа исклучиво од машка перспектива и од перспектива на властите, од перспектива на неколку „цареви кои си играле војна“, никогаш нема да ги достигнеме најдлабоките трауми и болка што ги чувствувале луѓето. А човечкото страдање ќе остане второстепено во сите овие надигрувања – кој прв почна, кој е агресор, а кој жртва. Сите ние сме жртви, невини жени, мажи, деца и постари лица и можеби е време да се погледне на војната со тие очи. Можеби е време да се види страдањето на жените во приказните како онаа на Ања и Сања и да се слушне за многу други жени кои се најмалку виновни за војните. А тоа што не биле на бојното поле не значи дека не биле ранети.
Маша Самарџија е студент по новинарство на Факултетот за политички науки во Загреб. Во последните години интензивно соработува со граѓанскиот сектор и се занимава со малцинските прашања во Хрватска. Работела во српската компанија „Привредник“ во Загреб на бројни проекти кои ги промовираат правата и вклучувањето на српската заедница. Моментално е хонорарен новинар и работи со повеќе медиуми во Хрватска.
