Почитувани гледачи и слушатели, добредојдовте во поткастот Балкански перспективи!
Денес во моето студио со нас е господинот Шкељзен Малиќи. Тој е исклучителен и долгогодишен ликовен критичар. Во рамките на 23-тото издание на Балкански перспективи го избравме да зборува на тема која не е така лесна. Ќе зборуваме за уметноста, културата и справувањето со минатото. Како што знаете, во 90-тите години, кога косовското општество почна да го организира својот живот на паралелен начин, исто како што на таков начин беа организирани повеќето општествени сфери, беше неизбежно и уметноста и културата да се организираат така во нивната област. Денеска ќе разговараме со него, бидејќи тој е најзаслужниот трагач и најкритичното око на сите тие настани досега, со цел да извлечеме од него некаква перспектива, било историска, критичка или парадигматска, додека стоиме на работ за веројатното помирување меѓу двата народа.
Љ. Мустафа: Господине Шкељзен, добредојдовте во нашето студио!
Ш. Малиќи: Добро ве најдов!
Љ. Мустафа: Дали сè уште верувате дека уметноста може да го промени светот?
Ш. Малиќи: Да, не се откажав целосно, само делумно, бидејќи како млад човек бев следбеник на едно поголемо движење – планетарно и револуционерно – и мислевме дека постои континуиран напредок. Особено во уметноста, литературата и филозофијата, чијшто развој го носи општеството напред. Бидејќи беше поинаку во XIX и XX век, а бидејќи беше век на револуциите, мислевме дека особено уметноста и литературата одиграле извонредна улога во поттикнувањето на овие револуции. Меѓутоа, со контрареволуциите од XX век, како онаа во Иран или други, модернизмот почна да опаѓа и да запаѓа во контрамодернизам и контрареволуција, па почнав да се сомневам дали уметноста може да го промени светот. Сепак, сè уште мислам дека уметноста е важна за да го отслика и да го промени светот. Улогата на уметноста не е месијанска, бидејќи верувањето во месијанските движења беше контрапродуктивно и нè доведе до тоталитаризам. Затоа, во овој момент треба да бидеме внимателни. Уметноста во општеството е неопходна и може да поттикне напредок или да се расправа за подобрување на животот на луѓето.
Љ. Мустафа: Во 1989-1991 година Косово беше анектирано од Србија, а како што споменав претходно, косовското општество – имено албанското општество, започна да го организира својот живот паралелно, слично како и во многу области, дали тоа се случи и во уметноста? Како тогаш беше возможна уметноста?
Ш. Малиќи: Видете, во Југославија имавме прилично блага автономија. Институциите беа дел од федерацијата. Бевме претставени на сите нивоа на федерацијата со речиси еднакви права. Србија сакаше да го укине тој систем и да врати команден систем за повторно да го здружи со Србија. И Војводина имаше ист статус како Косово. Кога се создаде таква ситуација (обидите на Србија да ги окупира другите делови) имавме претчувство за државност, организацијата беше подготвена: училиштата, имаше 420 илјади професори и студенти, Универзитетот, сите тие структури постоеја. Така, тоа повеќе или помалку беше спремно. Тој елемент на плурализам го додадовме само во 1990 година со формирање на 5-6 или 7 партии, дури имавме и некои тела кои нѐ претставуваа, како Координативниот совет на косовските партии, Советот на албанските партии во Југославија. И јас бев член на тој совет, а работевме и со други членови на Социјалдемократската партија. Имаше гласови дека не треба да има паралелна организација бидејќи тие (Србија) ќе нѐ вратат во институциите и училиштата. По шест месеци, организацијата започна спонтано, но и под директиви. Научивме поука од два слични случаи, во Јужна Африка и во Израел. Системот на апартхејдот во Јужна Африка им забрануваше на обоените да посетуваат училишта; тие не реагираа, ниту се самоорганизираа и системот беше распуштен. Во Палестина случајот беше поинаков. Кога Палестинците беа извадени од училиштата, тие организираа настава на полињата, секаде каде што можеа. Го следевме примерот на Палестинците. Тоа беше спонтана намера и на луѓето. Родителите беа избркани од нивните работни места, особено во градовите беше тешко. И ние се организиравме и секој одеше во своето училиште и најдовме начини да се организираме во приватни домови и гаражи. Што се однесува до финансирањето, тоа беше добиено како самофинансирање од нашите приватни организации, компании и финансирањето од 3%, еден вид формален систем каде што тукашните луѓе и луѓето од Запад придонесуваа, а всушност, тука се собираа повеќе пари отколку од Запад. Затоа што понекогаш се добива впечаток дека само оние од Запад собирале пари. Почнавме и во сферата на културата да се организираме во овој паралелен систем. Но, не беше лесно. Сè започна кога некои уметници почнаа да ги изложуваат своите слики во кафетерии, иако некои реномирани уметници велеа дека тоа не е достоинствено претставување.
Љ. Мустафа: Во теоретизацијата што ја правите за поделба на етапите на уметноста во Косово на почетокот на 90-тите, зборувате за уметноста на отпорот, која ја обликувавте како концепт. Против кого оваа уметност ги повика луѓето на отпор?
Ш. Малиќи: Напишав рецензија за изложбата на Илиријана Лоџа во кафулето „Коха“, спроти „Рилиндја“, која ја нареков: „Отпорот на уметноста“. Веќе влеговме во четвртата година од апартхејдот и некои беа охрабрени. Претходно, истата година имаше уште една изложба на Максут Везгиши, во кафулето-галерија во Призрен, која остана отворена месец-два, не наиде на голема промоција, но бидејќи работев за „Зери“ пишувавме и за таа изложба. Подоцна, тој концепт се прошири. Потоа и други уметници и професори се согласија да ги изложуваат своите дела во кафетерии, во „Рома“ и некои други места што постоеја, „Хани и 2Робертеве“ и порано имаше изложби, некогаш беше кафетерија, па ресторан, а продолжи во континуитет. Во 1996 – 1997 година успеавме да добиеме одредени средства од Фондацијата „Сорос“ и формиравме полуофицијална галерија, или професионална, благодарение на тоа што театарот „Додона“ беше „покриен“, затоа што Фарук Беголи имаше фирма регистрирана во Белград, а ја изнајмуваше „Додона“, која беше театар за деца и младинци и тој навистина таму ја организираше активноста на Академијата на уметности; имаше емисии секоја вечер, а финансиите ги менаџираше благодарение на билетите и организациите. Во ’92-93 бев во канцеларијата на Фондацијата „Сорос“ и помогнав во менаџирањето на културниот живот на „Додона“. Во 1996 година им беше доделен проект со блиска новоизградена зграда. Ни се допадна. Се распрашавме за просториите и го зедовме просторот. Таму изложуваа големи уметници како Тахир Емра, Реџеп Фери и млади студенти и почнавме да промовираме нова уметност.
Љ. Мустафа: Во 1997 година ја организиравте изложбата „Отаде“ во Белград. Како дојдовте до идејата, зошто моравте да одите во Белград за да организирате изложба?
Ш. Малиќи: Фондацијата „Сорос“ ме повика во 1993 година да работам со нив во Приштина, иако бев член на нивниот одбор во Белград. Во 1994 година станав дел од нив за да им помогнам на медиумите, образованието и културата. Со оглед на ваквите активности, иако повиците не беа јавни, јас ги разгледав и ги поддржав идеите, без разлика кој ги доставил. Почнав да поддржувам некои уметници кои случајно ќе имаат покани за Германија или на друго место. На еден состанок во Фондацијата „Сорос“ им реков, бидејќи имаме четири центри, секој наш уметник може да изложува во одреден центар, како во Црна Гора, Војводина, Србија итн. Тие го вклучија овој предлог во својата програма. Директорката на центарот во тоа време ми беше пријателка од студиите, а таа рече дека треба да бидам куратор. Прифатив и ги собрав уметниците. Ги прашав каде сакаат да одат: Будва, Суботица, Нови Сад или Белград. Сокол, Мемет и Макс рекоа, ако одиме некаде, ајде да одиме во Белград. Ќе разберат на што работиме. Бидејќи тука не им беше сфатена работата, не разбираа што прават. Се обидов и да пишувам и да ја интерпретирам нивна работа за весници и списанија. Дури и Сокол Беќири пишуваше со објаснувања за работата што се работеше во студиото кое тогаш се викаше „Мултимедија“. Намерата ми беше да ги испратам во странство, да го видат и да се соочат со тој свет. Сите дела што ги направија беа дела на отпор. Го поканив и Илир Бајри, кој во тоа време многу работеше на спојување на џезот и нашата локална народна традиција, и го замолив да направи нешто во врска со изложбата. Тој направи многу интересна просторна инсталација која ја следеа и многу им се допадна. Мехмет Белули имаше некои многу класични инсталации, но една беше подиректна, насловена „6 април 1992 година“, денот кога започна бомбардирањето и полицискиот час во Сараево. Сокол Беќири имаше многу оригинални дела, на пример бурињата со сирење кои личеа на куршуми. Тие беа многу импресионирани од тоа.
Љ. Мустафа: Можеме ли денес да размислуваме за „Отаде 2“?
Ш. Малиќи: Зборувавме за „Отаде 2“, за 20-годишнината што ја организиравме со Борка Павичевиќ. Да се вратам на она што го кажав претходно. Зошто го организиравме тоа во Белград? Друг момент зошто Белград, беше тоа што во тоа време, една година пред организацијата, поточно во 1995 година, Борка Павичевиќ, друга колешка од моите студии, најде празен простор во Белград, каде што порано беше зградата на Амбасадата на Источна Германија во Белград. Германија се обедини и просторот беше употреблив и ѝ беше даден да го користи за културни активности. Сè уште работи под името Центар за културна деконтаминација. Со други зборови, порано беше и продолжува да биде антифашистички, антимилошевиќ и антинационалистички центар и мислев дека тоа место е многу добро за презентација. Луѓето кои дојдоа таму ја разбраа пораката. Нашата идеја беше дека уметноста на отпорот треба да се прикажува онаму каде што е разбрана, и им покажавме дека не сме луѓе со опашки, како што нѐ претставуваа во рамките на српската националистичка пропаганда.
Љ.Мустафа: Во 90-тите имаше продукции, како „Лабија“, која исто така произведуваше касети, скечеви, хумор и филмови. Како ја гледате улогата на таквите продукции, како „Лабија“, во времето кога ја правеа поп-културата за да го задржат духот во такви времиња на превирања?
Шкељзен Малиќи: Порано имаше продукции на касети од Радиотелевизија Приштина – РТП. Во тоа време, музиката се дистрибуираше преку касети, а подоцна и видеоленти. Ако се сеќавате на телевизорите, можеби и немате поим. Насекаде низ Приштина и Косово никнаа сателитски антени. За да ги гледаме каналите на албански од Тирана, доволно беше да ги ротираме сателитските антени во таа насока, бидејќи беа аналогни. Во тоа време, телевизорите имаа интегриран видеоплеер за да можеме да ги гледаме и касетите на нив. На нив гледавме забавни содржини и скечеви. РТП ја започна популаризацијата на хуморот, иако поконтролиран. Кога започна производството, тие започнаа со ленти што можеше да се најдат во видеопродавниците. Имаше видеопродавници насекаде, во секое маало. Тие продуцираа филмови; со други зборови, бидејќи не можевме да ги гледаме светските премиери, тие ги добиваа две-три недели порано. Уште пред премиерата. Тоа беше лесно, тој дел од претприемничката креативност што постоеше, а имаше луѓе кои станаа многу популарни, кои претходно не беа. На пример, некој не го видел Дани на РТП, но тој беше главната ѕвезда на 90-тите благодарение на малите касети и видеоленти подоцна. „Лабија“ почна дури и да снима филмови, па со тие средства ги ангажираше и познатите актери и комичари. На пример, Леци и Цима беа популарни и во 80-тите и 90-тите.
Нема отпор без хумор. Популарната култура не треба да се потценува. Тоа е како фолклор. Сега се прилагодува на условите. Понекогаш велиме дека содржела многу кич или нешто слично. Во тие ситуации дури и кичот ја играше својата улога и во одредени моменти сентиментално ги допираше луѓето; секогаш ќе постои и не може да се спречи.
Љ. Мустафа: Има многу иницијативи од различни организации во Косово и Србија во денешно време, кои се фокусирани на идејата за хармонија, помирување и зближување на народите. Дали верувате дека постои надеж дека уметноста може да ни помогне и дали има многу неискористени и недопрени простори каде што можеме да ја користиме уметноста, поп-културата и другите аспекти на културата, каде што можеме да ги покажеме ставовите на луѓе кои се слични?
Шкељзен Малиќи: Да, ова е многу долг процес и се обликува од друг аспект. Мислам дека со посредство на меѓународни фактори се работи на постигнување на помирување или историски договор меѓу двата народа. Проблемот е што од 80-тите тоа е интензивно. И порано имаше предрасуди, но од 1981 година па наваму се води перманентна оцрнувачка кампања против Албанците, со тврдења дека се криминалци, убијци кои ги узурпирале српските земји, а тоа создаде јавно мислење и расположение кое продолжува и денес и се чини дека не може да се постигне долгорочно помирување. Меѓутоа, тоа се случи и со германскиот фашизам кој предизвика катастрофи низ целиот свет. Фашизмот треба да се победи со соодветни средства. Во 90-тите Србија изврши геноцид за да ја постигне Голема Србија и не беше соодветно казнета. Имаше интервенција на Косово, но најдобриот предлог беше не само воздушна интервенција, туку и интервенција на копнените сили за окупација на Србија и подигнување на свесноста на српскиот народ, како на германскиот, дека фашизмот е штетен за сопствениот народ. Во Србија нема такво расположение. Не велам дека нема луѓе кои го мислат ова, навистина тоа се опозициските гласови кои се спротивставија и ги документираа српските злосторства, но главните медиуми се контролирани од режимот, кој е продолжение на режимот на Милошевиќ, и тешко е да се поверува дека ќе има промена на курсот. Можеби сега е неговиот момент да се игра на двете столчиња: од една страна режимот ја игра улогата да стане дел од Европската Унија, а од друга страна одржува блиски врски со Русија. Иако Русија излезе од империјалната фаза на Советскиот Сојуз, таа се врати на одреден тип на фашизам и демонстрира агресија исто како што Србија демонстрираше агресија кон поранешните југословенски земји. Сценариото е скоро исто. Треба да имаме надеж дека ова ќе заврши, дека ова е глобален конфликт и работите треба да се разјаснат. Можеби ќе се појават посебни сектори, или нови договори, како Охридскиот договор, и колку и да чекаме, работите може да добијат пресврт.
Љ.Мустафа: Се надевам на најдоброто и нека биде најдобро за доброто на двата народи. Ми беше задоволство што денес бевте со нас во студиото…
Ш. Малиќи: Не кажавме сѐ, но….
Љ. Мустафа: Да, не кажавме сè, можеби ќе беше покорисно да зборуваме за тоа што треба да претходи, бидејќи вкусот не може да се контролира, но калкулирањето на политиката е попривлечно. Во овој поглед, верувам дека уметноста е подобра опција од политиката, но таа ги носи големите одлуки.
Ш. Малиќи: Уште порано, дури и во текот на 90-тите, со изложбата што ја организиравме во Белград и центарот „Мултимедија“, како и со другите активности, се обидовме да создадеме платформа за зближување на луѓето, дури и со објавување антологии на албанската литература на српски јазик, се организираше и имаше многу активности, но секогаш екстремните сили заземаа повеќе простор или го запираа процесот. Сепак, има уште многу да се направи за да не триумфира фашизмот.
Љ. Мустафа: Ви благодарам што денес бевте се нас.
Ш. Малиќи: Ви благодарам за поканата и за можноста.
Љ.Мустафа: Почитувани гледачи и слушатели, Ви благодарам што бевте денес со мене како дел од поткастот на форумот ЗФД и Балкански Перспективи. Ве поканувам да ги погледнете поткастите на форумот и да се видиме следниот пат. Збогум и имајте убав ден!
Љатиф Мустафа дипломирал филозофски студии на Универзитетот во Приштина. Бил автор на филозофската емисија ПикаПамје, како и автор и публицист на општествено-политичките анализи објавени во регионалните медиуми. Бил ангажиран како предавач на Катедрата за општествени науки на Универзитетот „Мајка Тереза“ – УМТ во Скопје. Живее и работи во Приштина, поконкретно, ангажиран е како театарски критичар и автор на емисијата „Челнаја“ на Сбункер.
