Во едно свое предавање, Горан Стефановски дава дефиниција за терминот клише. Според него тоа е шумот во комуникацијата кој се создава при културалниот превод, за претставите на Европа за нас и нашите претстави за Европа, при размена на елементи од културата, ставови и уверувања: „Многумина во мојата татковина, сé уште веруваат дека во Лондон има постојано густа магла и смог и дека Шерлок Холмс го брка Џек Мевосек. Некако како да забораваме дека тоа нашите градови станаа викторијански според загаденоста и криминалот. (…) Се разбира, и таму во Англија постојат разни убедувања за мојот дел на светот, за нашата замислена земја која се вика Балкан. Овие магловити сознанија како да излегуваат од некоја голема, износена чанта полна со предрасуди. Еднаш прашав еден свој вицкаст колега, која му е првата асоцијација која му излегува пред очи на споменувањето на зборот Балкан. Тој молскавично одговори – коњокрадец со златни заби! И си велам, ај сега оди, расправај се и докажувај се.“ (Stefanovski 2016)
Германскиот збор Schadenfreude се одомаќинил како културолошки термин во повеќе европски јазици, ако веќе и предходно во нив не постоел еквивалент за него. Во словенските јазици со слична семантичка функција се јавува зборот злорадост. Под овие термини се крие антрополошката карактеристика на уживање во туѓата несреќа или секојдневните чинови на ситен садизам (joie maligne, petit sadism). Според психологот Ричард Смит, чија експертиза е зависта и срамот кај луѓето, ефектот на Schadenfreude е дел од „темната страна на човечката природа“ и психолошки се базира на чувството на добивка при гледањето дека некој губи, бидејќи луѓето константно ја реевалуираат сопствената вредност во споредба со другите (Smith 2014). Принципот на Schadenfreude одлично функционира и при колективни претстави и културни размени бидејќи го поттикнува пријатното чувство на супериорност. Поинаку кажано, постои голема доза на Schadenfreude при разменувањето стереотипи за цели етнички групи и нации. Тука морам да надоврзам уште еден современ термин, кој е особено популарен во интернет комуникацијата и споделувањето видео содржини, станува збор за терминот cringe (ContraPoints 2020). Под cringe се подразбира комплексно чувство на срам заради туѓа постапка, придружено со исмејување и прикриен страв заради претпоставката – „оваа будала можев да бидам јас“. На социјалните мрежи постојат категории каде секојдневно се дизајнираат и објавуваат компилации со cringe видеа, а исмејувањето на жртвите најчесто е придружено со сајбер булинг и јавно вознемирување. Антрополозите го користат терминот „културен cringe“ (Cultural cringe), со кој го објаснуваат интернализираниот комплекс на инфериорност кој може да има и колективна димензија – кога еден народ суптилно ја запоставува и не ја развива својата култура, сметајќи ја за инфериорна во споредба со културата на други народи. Антрополозите го поврзуваат културниот cringe со „колонијалниот менталитет“ (colonial mentality) кој се јавува кај народи кои имале долга историја на колонијализам на својата територија. Дина Јорданова препознава еден феномен во балканската кинематографија, особено истакнат по војните од 90-те години на XX век, кој го нарекува „имитирање на стереотипите“ или „самонаметната егзотичност“. Зарем феноменот кој го забележува Јорданова не е токму симптом на културен кринџ?
Филмската визуализацијата на сцени од минатото, без разлика дали станува збор за класичен историски филм или користење на мотиви од конфликтно минато низ изразен патос (pathos), може да има ефект на „Ид-Машина“. Терминот Ид-Машина (Id-Machine) го сковал Славој Жижек за да ги опише механизмите низ кои се материјализираат најдлабоките човекови желби (desire). Жижек го аплицирал терминот Ид-Машина при теоретска анализа на два филмови на Андреј Тарковски, „Соларис“ (1972) и „Сталкер“ (1979) (Zizek 1999). Во филмот „Соларис“ станува збор за човечката средба со истоимената планета, чија површина е прекриена со океан кој има чудни ефекти врз психата на вселенските истражувачи – има моќ да ги материјализира најдлабоките стравови и објекти на скриената желба (либидинални желби, желби на Ид-от, оттаму и Ид-Машина). Но, зарем не можеме да ја аплицираме оваа интересна теоретска опаска и на некои филмови од македонската кинематографија кои се занимаваат со некое историско прашање или користат историски мотиви. Зарем тука нема да се сретнеме со „материјализација“ на деструктивните импулси, стравот од Другиот, материјализација на колективните и трансгенерациски трауми од минатото?
Сметам дека случај каде што историјата има функција на Ид-Машина е филмот „До балчак“ (2014) на Столе Попов. Во поголем дел од стручните рецензии кои ги доби филмот, критичарите се согласни во едно – филмот има спектакуларна фотографија, одлична музика и врвни продукциски елементи, особено забележителни во масовните сцени. Станува збор за еден од најскапите филмски проекти во македонската кинематографија. Интересно за нашата тема, филмот е работен според сценарио на Горан Стефановски, старо околу три децении, кое имало работен наслов „Приказна од Дивиот Исток“, но според зборовите на Стефановски, за целите на филмот сценариото доживеално бројни промени, особено во мотивот на приказната (Stefanovski, 2016). Во старото сценарио мотивите градат една постмодернистичка пародија на времето на комитите од Илинденската епоха, некаков „истерн“ во жанровска смисла (eastern movie), кој успешно ги субверзира стереотипите. Во сценариото во кое Столе Попов се јавува како ко-сценарист, како да има нота на глорификација на минатото, прикажана низ скоро карикатурални ликови: еманципираната и љубопитна Англичанка Тереза (Инти Шрај), образованиот космополит Македонецот Филип (Мартин Јордановски), бруталниот и зол турски офицер Музафер (Тони Михајловски) и идеалистот комита Крсто (Сашко Коцев). Дејството се одигрува помеѓу набројаните ликови, во сценографијата на „Дивиот Исток“, каде тројцата мажи, сите со различни гледишта на светот и различно ниво на моќ, се вљубуваат во туѓинката Тереза, која е над нив – има колонијална моќ. Можеби мотивот на филмот е експлицитно изговорен во последната реплика, онаа на комитата Крсто (Сашко Коцев), која тони во патос и историска виктимизација: „Ебате животот, ако не си спремен да умреш за него.“ Дејството кулминира во многу крв, насилство, пукање, но наместо пародизирање и субверзирање на „Дивиот Исток“, над дејството кружи баукот на Историјата, која како Ид-Машина ги материјализира пред нас „коњокрадците со златни заби“.
Во една хронолошка анализа на македонската кинематографија, филмскиот критичар Стојан Синадинов заклучува: „Социјални теми и историја – тоа се, горе-долу, двата тематски столба на која почива македонската кинематографија од независноста до денес“ (Синадинов 2019). Понатаму, Синадинов прави одличен summarum за развојот на темите во македонскиот филм во различни фази: „Ако во раната фаза на македонската кинематографија има потенцирање на победа, пекол, крв, борба, куршуми, искушенија, јадови, црнила, партизани-фашисти, османлиски освојувачи-комити и слично, во подоцнежната зрела фаза, па и во актуелниов миг, има неверојатна мешавина во клучните тематски зафати кои се обидуваат да ја објаснат долговечната транзиција на македонското општество. Затоа последниов четврт век во насловите доминираат термините како отпад, самоуништување, болка, прашина, тешко време пред дожд, магија, илузија, болка, превртеност, но и повторно жанровско пречитување и врамување на борбата за слобода на партизаните и комитите. Во овој контекст, меѓу другите, се „Прашина“ (2001 г.) на Милчо Манчевски, „До балчак“ (2014 г.) на Столе Попов и „Ослободувањето на Скопје“ (2016 г.) на Данило и Раде Шербеџија.“ (Ibid.)
Новите филмски остварувања во македонската кинематографија, особено во последната декада, се храбри од повеќе аспекти. Почнувајќи од новите начини на независно, проектно или алтернативно финансирање на филмовите, до начинот на кој се борат за својот глас и за изборот на кој ќе ја раскажуваат својата приказна. Наместо механизмот на Ид-Машина, тука повеќе го забележувам механизмот на „таен отпор“, герила. Дозволете ми да го објаснам ова низ замислена анегдота – овој тип на филмови како да содржат реплики кои можете да ги употребите на семејна вечера, во обид да замолкнете слабо-информирани, токсични роднини полни со предрасуди и омраза кон различните од нив. Новата генерација на автори и филмови во најголем дел ги предизвикува закоравените концепти за Другиот. Да го земеме на пример филмот „Лазар“ (2015) на Светозар Ристовски. Филмот пристапува со голема сериозност и сензитивност кон темата за мигрантската криза и мигрантските рути кои минуваат низ територијата, но и низ животите на македонските граѓани во Велес, град особено погоден од транзицијата. Шверцот на мигранти е исплатлив „бизнис“ во место каде владее бесперспективноста во која се заробени ликовите. Филмот го испитува и односот кон жените и нивната положба во бесперективни паланки водени од локални шерифи. Наместо тренди експлоатација на актуелната и болна тема со мигрантските рути кои водат кон Европа, филмот побудува емпатија и хумана реакција на реалноста. Филмовите „Три дена во септември“ (Даријан Пејовски, 2015), „Медена ноќ“ (Иво Трајков, 2015) и „Џган“ (Вардан Тозија, 2016) се само дел од изненадувањата кои ги донесе последната, „зрела“ фаза во македонската кинематографија. Станува збор за филмски остварувања кои целат и погодуваат во центарот на актуелните (дневно)политички моменти. Со тоа, ги предизвикуваат хиерархиите и центрите на моќ, а ја дразнат и интригираат апатичната македонска публика. Уште еден важен аспект на оваа „генерација“ филмови е искрената љубопитност за истражување на женскиот поглед и предизвикувањето на патријархалните образци. Авторите во последната декада успеаа да ги направат киносалите омилено место на многу млади луѓе, но не како места за одмор и релаксација, туку како „места на отпорот“ кон стереотипите за „нас“ и „другите“ и места критичката култура.
Референци:
ContraPoints. 2020. Cringe https://www.youtube.com/watch?v=vRBsaJPkt2Q Accessed on 03.10.2020
Slavoj, Zizek. 1999. “The Thing from Inner Space”. Lacan.com. Available online: https://www.lacan.com/zizekthing.htm. Accessed on 03.10.2020
Smith, H. Richard. 2014. “The Joy of Pain: Schadenfreude and the Dark Side of Human Nature” Oxford University Press
Stefanovski, Goran. 2016. “Cultural stories: Lecture by Goran Stefanovski “Tintin in the Balkans””, EU InfoCentre of the Delegation of the European Union in Skopje. Available online: https://www.youtube.com/watch?v=eRWJZxF4-rA Accessed on 02.10.2020
Синадинов, Стојан. 2019. „Потрага по високата верност на македонскиот филм“. Кинотека.мк. Достапно онлајн: shorturl.at/gnvGI Проверено на 03.10.2020
Извор на фотографија: Сцена од филомот „До балчак“. Јолдевски, Љупчо. 2014. „Јубилејниот „Браќа Mанаки“ стреми „Кон ѕвездите““. Радио слободна Европа. Достапно онлајн: https://www.slobodnaevropa.mk/a/26562966.html Проверено на 04.10.2020
Ивана Хаџиевска е родена во Битола во 1995 година. Таа е историчарка и работи како независен истражувач во областа на хуманистичките науки и едукацијата. Нејзини полиња на научен интерес се социјалната историја на Балканот, историјата на жените и политиките на меморија. Активна е на повеќе проекти кои ги поврзуваат неформалното образование и локалниот активизам. Линк до досегашните публикации: https://ukim-mk.academia.edu/IvanaHadjievska
