Наум Трајановски: дипломец на Школата за социјални истражувања, Полска академија на науките
Со цел подобро да се разберат случувањата во Македонија во предвечерието и за време на југословенските војни, ќе биде добро за читателот накратко да се запознае со македонските 1980-ти и, прилично историски, следната деценија или 90-тите години на минатиот век. Почнувајќи од последните и критичната точка на пресврт во 1991 година, општо познато е дека Република Македонија – денешна Северна Македонија, поранешната најјужна југословенска федеративна држава – е единствената југословенска република што избегна крвопролевање во 90-тите и како таква, честопати беше нарекувана „оаза на мирот“ на Балканот во 90-тите години на минатиот век. Првиот плуралистички македонски парламент – резултат на таканаречената „македонска пролет“ од доцните 1980-ти и раните 1990-ти, образложени во продолжение – прогласи независност во јануари 1991 година пред да предложи референдум за независност на 8 септември 1991 година. Успешниот плебисцит – каде повеќе од 95% од гласачите кои гласаа за независна и суверена Македонија (со „право да се приклучат кон идна унија на суверени југословенски држави“), македонскиот Устав од ноември 1991 година, зголеменото присуство на меѓународната заедница во земјата, како и посредништвото на Киро Глигоров – првоборец од Втората светска војна, член на македонската привремена влада за време на војната, долгогодишен висок официјален претставник во Белград и прв претседател на постјугословенска Македонија – го отворија патот за постигнување на договор за мирно повлекување на југословенската армија со доминантно српско потекло од македонските територии и понатамошна демократизација на сега суверената, македонска држава. Договорот Глигоров–Милошевиќ беше склучен во февруари 1992 година, а југословенската армија се повлече во февруари и март истата година: клучен настан за ублажување на тензиите околу Македонија во текот на југословенските војни и распаѓање.[1]
Како и да е, збирот на внатрешни социополитички прашања и надворешни работи – кои неоспорно ги обележаа македонските 90-ти, го доведоа во прашање самото постоење и евентуалната иднина на новата постјугословенска држава: меѓу другото, недвосмислената медиумска сцена, оспорената приватизација, бавното темпо на странски инвестиции и зголемувањето на етничките тензии во државата, но и официјалното грчко одбивање да го признае државното името на Македонија, последователното грчко ембарго во 1994 година, и кризата која се наѕираше во соседно Косово (1995-1999). Сите овие настани сериозно ја разнишаа онтолошката безбедност на македонските граѓани во 90-тите години на минатиот век. Уредениот том на Фондацијата „Институт отворено општество Македонија“ – објавен во 2001 година и насловен Македонија 1989-1999 – дава интересна перспектива за настаните коишто ги споменавме претходно. Имено, уредниците им го поставија прашањето на авторите – тогашните најистакнати македонски политичари, економисти и бизнисмени – „[з]ошто македонските граѓани се чувствуваат небезбедно,” и, како што беше очекувано, сите во своите статии дадоа потврдни одговори и наведоа различни причини во врска со ова чувство на несигурност.[2] Покрај тоа, „кревката меѓуетничка рамнотежа и деликатното политичко договарање“[3] еволуираше во седуммесечен вооружен конфликт во 2001 година на етничка основа: македонските државни сили и етничките албански бунтовници. Бунтот не прерасна во вистинска граѓанска војна и беше решен со таканаречениот Охридски рамковен договор – мировен договор со кој се осмисли мултиетничкиот идентитет на државата и дополнително се институционализираа правата на етничките малцинства.
Голем дел од гореспоменатото беше резултат на македонските 1980-ти. Деценијата по смртта на Тито беше врв на „економската неразвиеност“[4] на државата – со пораст на невработеноста, како и странските и домашните долгови – но и период на влошување на меѓуетничките односи во државата. Одлуката од крајот на 80-тите години на минатиот век за суспендирање на членот 49 од Уставот на Југославија во Социјалистичка Македонија од 1974 година, кој ја дефинираше Македонија како национална држава на Македонците и држава на Албанците, Турците и другите националности – е една од таквите епизоди кои честопати се занемаруваат во научната литература. Тука, од особено значење е творештвото на Славко Милосавлевски: професор по социологија и член на таканаречената либерална фракција од 1960-тите и 1970-тите години на самата Македонска лига на комунистите, кој беше меѓу првите автори кои укажаа на недоследната, конзервативна, па дури и националистичка политика на македонските владејачки елити во осумдесеттите години од минатиот век.[5]
Низата настани што следува по 10-от конгрес на Македонската лига на комунистите треба да се разгледаат низ оваа призма: паралелно со падот на Берлинскиот ѕид, подемот на Милошевиќ, и превирањата во тогашната соседна Романија, владејачката партија во социјалистичка Македонија гласаше за промена на таканаречената „догматска“ елита и донесе нова генерација политичари на власт кон крајот на 1989 година, со што критички се смени политичкиот курс на партијата и на државата. Она што следеше беа структурни реформи слични на гласност кои овозможија политички плурализам (првично во рамките на Македонската лига на комунисти, на државно ниво од почетокот на 1990 година), демократски избори (што се одржаа на 11 ноември 1990 година и завршија во декември 1990 година, по три гласачки круга, при што првата постјугословенска, експертска, влада беше формирана на 20 март следната година), и Референдумот за независност (кој беше изгласан од страна на Македонскиот парламент со акламација во август 1991 година, непосредно пред почетокот на воените активности во Југославија).[6]
Антивоени патишта за бегство
Антивоениот дискурс, активизам и политика кон крајот на 1980-тите и раните 90-ти години на минатиот век, е претежно ангажман на елитата од врвот кон дното во Македонија. Можат да се идентификуваат две главни траектории во овој поглед. Прво, станува збор за уште една вообичаена појава, при што високо профилирани македонски политичари се обидоа да преговараат или, можеби дури и, да ги надминат настанатите националистички тензии во рамките на југословенските државни тела и структури. По хронолошки редослед, може да се споменат активностите на Васил Тупурковски, професор по меѓународно право и член на југословенското Претседателство кон крајот на 80-тите години на минатиот век, кој, заедно со неговиот колега од Босна и Херцеговина, Богиќ Богичевиќ, „дејствуваа како преговарачи/арбитри“ меѓу двата табори, односно застапниците на централизацијата (Србија и Црна Гора) и застапниците на децентрализацијата (Хрватска и Словенија) во раниот период на вооружениот конфликт во Словенија и во Хрватска.[7] Тупурковски беше и меѓу членовите на Претседателството кои се спротивставија на притисокот на Милошевиќ да го обесправи ова колективно тело за донесување одлуки во март 1991 година и да добие целосна контрола врз југословенската армија.[8]
Само неколку месеци подоцна, во мај 1991 година, македонскиот претседател Киро Глигоров, заедно со Алија Изетбеговиќ, тогашен претседател на Президиумот на Босна и Херцеговина, предложија проект за преуредување на Југославија на групата на т.н. „Европски дванаесет“ предводена од претседателот на Европската заедница Жак Делор. Оваа иницијатива уследи по серија претседателски самити на кои Глигоров и Изетбеговиќ „имаа посреднички позиции“.[9] Врз основа на принципот 2+2+2, т.н. принцип Глигоров-Изетбеговиќ проектираше асиметрична федерација како начин за избегнување на распадот на Југославија, или според зборовите на Миша Глени, „единственото решение за југословенската криза што можеби би завршило мирно“.[10]
Неколку автори се согласуваат околу причините за ваквите чекори од страна на македонските политичари и политички елити: токму југословенската федерација помогна да се финализира градењето на македонска нација и држава во периодот по Втората светска војна, да се засолни државата од нејзините билатерални расправии околу историјата и меморијата, и да ѝ помогне во навигирањето низ нејзините комплексни меѓуетнички односи.[11] Така, не изненадува тоа што македонските граѓани – претежно со македонска етничка припадност – ги доживуваа националниот (македонски) и наднационалниот (југословенски) идентитет како комплементарни на крајот на осумдесеттите години од минатиот век. Љубица Спасковска, во своето дело Последната југословенска генерација: Преиспитување на младинската политика и култури во доцниот социјализам [Ljubica Spaskovska, The last Yugoslav generation: The rethinking of youth politics and cultures in late socialism], едноставно покажува дека и покрај тоа што младите Југословени имале „фундаментална верба во југословенскиот проект“ во 80-тите години на минатиот век, македонските граѓани имале најголем процент на потврдни одговори на југословенската програма на истражувањето во однос на изјавата која се однесувала на младите: „Чувството на југословенска припадност и мојата национална припадност не се исти, но се грижам и за двете“ (69%, со 61% југословенски просек).[12] Во слична насока, би било во Македонија (и во Босна и Херцеговина) каде што „единствената пан-југословенска неетничка политичка опција“– Алијансата на реформски сили на Југославија предводена од последниот југословенски премиер Анте Марковиќ – освои значителен број на гласови во 1990 година.[13]
Сличен развој на случувањата може да се идентификува во – она што може грубо да се дефинира како – граѓанско општество во зародиш во постјугословенска Македонија. Ана Девиќ, на пример, го наведува формирањето на таканаречениот „Македонски форум за слобода на информации и демократија“ во Скопје, во 1991 година, од група наклонета на партијата на Марковиќ и Глигоров, како „центар за дискусија и состаноци на наднационалистички настроени интелектуалци“. Таа, исто така, го наведува неделникот Пулс, покрај Форум, како уште една платформа околу која се собира помлада група јавни интелектуалци на едно место, кои, пак, беа во можност да „разработат и промовираат правни координати за мултиетничка Македонија, фокусирајќи се на критиката на обидите на македонските националистички партии да ја попречат културната автономија на македонското албанско население “.[14]
Првите демократски избори и горенаведените платформи се показател на втората траекторија: обидите да се избегне граѓанска војна во Македонија на основа на етнички и религиозни линии. Судирот во раните 90-ти години на минатиот век „околу основната идеја зад концептот на државата“ меѓу македонската и албанската елита се материјализира во бојкотот на гласањето за устав и попис на македонските Албанци,[15] кое кулминираше за време на епизодите на политичката кампања во 1990 година кога националистичките тензии се искачија до граница на вооружени конфронтации. Уште еднаш, дејствата на елитите и социјалистичкото наследства на политичкото застапување – заедно со присуството на меѓународната заедница во државата – што помогна да се надминат растечките тензии во раните 1990-ти: иако претставниците на „етничките малцинства“ учествуваа во работните групи кои ги подготвуваа уставот, пописот и дел од најоспоруваните закони,[16] одлуката на етничката албанска Партија за демократски просперитет да учествува во владината коалиција во 1992 година беше „клучот за стабилноста на Република Македонија“ и со тоа ја легитимираше првата политичка влада во нејзината демократска историја.[17]
Последици
Кои се доминантните јавни наративи во однос на македонските доцни 1980-ти и раните 1990-ти денес? Краткото истражување на комеморативните дискурси и активности ги открива тенденциите кои преовладуваат и предлага можна агенда за истражување. Од една страна, иако 8 Септември масовно се слави како државен празник во постјугословенска Македонија, тој остана празник што скоро исклучиво се одбележува во рамките на етничкиот македонски табор од раните 90-ти: најмногу како средство за легитимирање на етничкиот македонски идентитет.[18] И покрај тоа што последната државна комеморација пред пандемијата во 2019 година беше обележана со обид за поместување на комеморативната парадигма на 8 Септември – главниот настан беше организиран на отворената сцена „Школка“ во градскиот парк во Скопје (метафората за „отворањето на школка“ беше искористена и за истакнување на трансетничкиот карактер на настанот), под слоганот (во множина!) „Боите на независноста“– сепак, обраќањата во 2020 година по повод 8 Септември ги потврдија доминантните политички наративи по 2001 година во врска со 8 Септември: резултатите од референдумот за независност се претставени како значаен репер во историјата на македонското градење на државата, додека причините за бојкот на плебисцитот се скоро целосно занемарени, како и генералната атмосфера пред и по референдумот.
Од друга страна, за поширокиот – и поинклузивен – комеморативен став во однос на македонскиот кон крајот на 1980-тите и почетокот на 1990-тите години од неодамна се залагаат разни други формални и неформални фактори. Тука вреди да се спомене серијата интервјуа со различни засегнати страни активни за време на Референдумот за независност, спроведена преку онлајн платформата Сакам да кажам во средината на 2010-тите.[19] Таквиот вид интервју не само што помогна во демократизацијата на јавниот дискурс во врска со 8 Септември и раните години на македонскиот суверенитет, туку и придонесе за деелитизација на дискурсот за југословенскиот антивоен активизам во целина – при што „елитно ориентираните настани“ претставуваат една од најголемите причини за маргинализирање на антивоениот активизам во неодамнешното акумулирано знаење за војните во Југославија.[20] Некои прелиминарни резултати се веќе видливи: неодамнешните комеморации за Сашко Гешовски – 19-годишниот Македонец, првата жртва на југословенските војни и еден од 54-те Македонци кои загинаа како регрути на југословенската армија во 90-тите години на минатиот век[21] – но и зголеменото присуство во медиумите на името на Драгољуб Боцинов – генерал по потекло од Македонија кој служеше во југословенска војска, и кој помина 18 месеци во затвор поради неговото одбивање да го бомбардира Сплит и кој подоцна беше првиот началник на Генералштабот на македонската армија.[22] Овие комеморативни настани, пак, даваат платформи за дискутирање- и подобро разбирање на сложената динамика на антивоениот дискурс и практики во Македонија кон крајот на 1980-тите и раните 1990-ти години.
[1]Глигоров споменува две интересни епизоди од крајот на 90-тите во своите мемоари: организираниот обид за напад на Генералштабот на југословенската армија во Скопје од страна на група десничарски политички поддржувачи, што беше, според Глигоров, запрено од неговиот Кабинет во последен момент; Глигоров се плашеше и од воен удар при повлекувањето на југословенската армија од Македонија, па затоа, во еден клучен момент, сними интервју – кое требаше да се емитува само во случај на негово апсење – и со кое ги повикуваше македонските граѓани за ненасилен, мирен отпор против заговорниците. Повеќе во Киро Глигоров, Македонија е се што имаме (Скопје: Култура, 2002), 189-190.
[2] Повеќе кај Фани Каранфилова-Пановска (уред.), Македонија 1989-1999 година (Скопје: Институт отворено општество, 2001).
[3] Ljubica Spaskovska, “Macedonia’s Nationals, Minorities and Refugees in the Post-Communist Labyrinths of Citizenship,” University of Edinburgh Working Paper Series (2010/05), 2.
[4] Ljubica Jančeva and Aleksandar Litovski, “Macedonia and Macedonians in Yugoslavia” in Yugoslavia from a Historical Perspective, ed. Latinka Perović et al. (Belgrade: Helsinki Committee for Human Rights in Serbia, 2017), 179-180. See, as well, Misha Glenny, “The Macedonian Question” in International Perspectives on the Yugoslav Conflict, eds. Alex Danchev and Thomas Halverson (London – New York: Macmillan – St. Martin’s Press, 1996), 134-147.
[5]Види негови монографии Двете лица на собитијата (Скопје: Зумпрес, 1996); Источна Европа помеѓу егалитаризмот и демократијата (Скопје: ИП Љуботен, 1993), 133-179; и Македонски контроверзии 1990-2003 (Скопје: ИП Љуботен, 2004), 9-98. Види, исто така, и изменет волумен на неговото дело (ко-уредувано со Мирче Томовски), под наслов Албанците во Република Македонија 1945-1995: Легислатива, политичка документација, статистика (Скопје: НИП Студентски збор, 1997).
[6] Повеќе за временскиот период на македонската 1989-1991 година кај Катерина Блажевска, „Десет години македонски плурализам“ во Македонија 1989-1999 година, изд. Фани Каранфилова-Пановска (Скопје: Институт отворено општество, 2001), 121-132.
[7]Повеќе кај Ljubica Spaskovska, “Landscapes of Resistance, Hope and Loss: Yugoslav Supra-Nationalism and Anti-Nationalism” in Resisting the Evil: [Post-]Yugoslav Anti-War Contention, eds. Bojan Bilic and Vesna Jankovic (Baden-Baden: Nomos, 2012), 37-62.
[8] Blaine Harden, “Yugoslav Political Turmoil Broadens,” The Washington Post, March 19, 1991.
[9] Spaskovska, “Landscapes of Resistance,” 46.
[10]Misha Glenny, The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War (London – New York: Penguin Books, 1992), 153. Исто така види: Vera Katz, “A Platform on the Future Yugoslav Community (Izetbegovic-Gligorov Plan): A View from the Perspective of Bosnia and Herzegovina,” Politeja 30:4 (2014): 191-210; and Adrianne Rubeli, “Threats to Sovereignty: The Case of Macedonia in the 1990’s” in A Captured Moment in Time, eds. Adrianne Rubeli and Nina Vucenik (Vienna: IWM, 2000), 1-15.
[11] За преглед, видете Наум Трајановски, Операција Музеј: Музејот на македонската борба и македонската политика на сеќавање(Скопје: Темплум, 2020 година).
[12] Ljubica Spaskovska, The last Yugoslav generation: The rethinking of youth politics and cultures in late socialism (Manchester: Manchester University Press), 92-97.
[13] Spaskovska, “Landscapes of Resistance,” 46.
[14] Ana Devic, “Anti-War Initiatives and the Un-Making of Civic Identities in the Former Yugoslav Republics,” Journal of Historical Sociology 10:2 (1997), 138.
[15] Zhidas Daskalovski, “Democratic consolidation and the ‘stateness’ problem: The case of Macedonia,” Global Review of Ethnopolitics 3:2 (2004), 52.
[16] Gale Stokes also mentions that Macedonia was the only post-communist Eastern European state with a multiethnic cabinet by the end of 1992 in his The Walls Came Tumbling down: The Collapse of Communism in Eastern Europe (Oxford – New York: Oxford University Press, 1993), 252.
[17] Теута Арифи, „Безбедноста на збор“ во Македонија 1989-1999 година, изд. Фани Каранфилова-Пановска (Скопје: Институт отворено општество, 2001), 137-143.
[18]Покрај тоа, во 2014 година, Аида А. Хозиќ забележа дека недостатокот на комеморативни наративи за распадот на Југославија во Македонија – во споредба со комеморациите на глобалната 1989 година во Централна и Источна Европа – е тесно поврзан со недостаток на јасен комунистички/пост-комунистички режим во Македонија. Повеќе во нејзиното поглавје “It Happened Elsewhere: Remembering 1989 in the Former Yugoslavia” in Twenty Years After Communism: The Politics of Memory and Commemoration, eds. Michael Bernhard and Jan Kubik (Oxford – New York: Oxford University Press, 2014), 149-151.
[19] Проектот, насловен како „25 години независност“, прикажа, меѓу другото, интервјуа со организаторите на церемонијата по Референдумот, македонските политичари од албанска етничка припадност и првиот координатор
[20] Повеќе кај Bojan Bilić, “(Post-)Yugoslav Anti-War Engagement: A Research Topic Awaiting Attention,” Filozofija i Društvo 4 (2011), 83-84.
[21] Sinisa Jakov Marusic, “North Macedonia Commemorates Soldiers Killed in Yugoslav Wars,” BalkanInsight, November 15, 2019.
[22] Види, на пример, „Тренерот на МЗТ Скопје Назор го посети гробот на генералот Боцинов“, Слободен печат, 25 мај 2017 година.
