Photos by: Adela Jusić
Описот на фашизмот од Бенедето Кроче како „современа морална болест“ може да послужи како појдовна точка за размислување за феноменот на масовно подигнување на ревизионистички, негационистички и клерикално-фашистички споменици низ цела Босна и Херцеговина. Овие споменици се чини дека ја меморализираат сегашноста наспрема минатото. Нивната намера е да ги импресионираат или заплашат посетителите. Во образовно-патријархална смисла, нивната цел е да служат како предупредување за контрола и спречување на создавање на нови прогресивни наративи. Така, тие ги „свртуваат“ луѓето и новите генерации од патот кон помирување, признавање на вина, непристрасно и научно утврдување на фактите и на точната воена историја, која како таква може да биде само една – инклузивна историја.
Затоа, ревизионистите и негационистите се придржуваат до традиционалниот метод на меморијализација. Тие претпочитаат да градат споменици од издржливи, крути материјали, како што се бетон, мермер, челик и бронза. Таквите споменици ја поддржуваат милитаристичката идеја за територијална окупација и поделба. Од друга страна, новите глобални трендови на меморијализација се насочуваат кон идејни решенија и еколошки свесни и одржливи пристапи. Целта на последното е да создаде динамичен простор што ја поттикнува инклузивноста и интеракцијата и се обидува да одговори на потребите на општеството кои постојано се менуваат.
За жал, неславниот пример на шовинистичка меморијализација се појави неодамна во местото викано Стари Брод, петнаесетина километри подолу од кањонот на Дрина во близина на Вишеград. Среде прекрасната, чиста природа, архитектот Новица Мотика дизајнираше, а скулпторот Бојан Микулиќ создаде ремек-дело на буквалистички кич, поставувајќи 27 бронзени статуи во Дрина. Оваа креација се потпира на моќта на стравот. Дејствува како најефикасен стимулатор на страшните визии за неизвесната иднина на еден покорен народ (во случајов српски) доколку биде заведен од привлечностите на мултиетничкиот живот. Покрај скулптурите биле изградени православна христијанска капела и бетонски меморијален центар со имиња на 6.000 жртви на „усташките, муслиманските и партизанските“ злосторствата врежани низ целиот ѕид.
Мотика и Новаковиќ биле особено инспирирани од наводен настан во 1942 година. Станува збор за нерегистрираното самоубиство на 320 девици – жени без заштита од мажи, кои одлучија колективно да скокнат во Дрина за да ја „спасат својата чест“, која би ја изгубиле доколку биле силувани од војници од различна етничка припадност, националност или религија. За ова дело, Мотика доби Медал за заслуги за луѓето од Претседателот на Република Српска, Жељка Цвијановиќ[1] во знак на благодарност за вистински креативниот и соодветен дизајн.
Бидејќи овој „геноцид“ во Стари Брод никогаш не бил забележан во ниту еден од бројните историски трудови што биле потврдени со докази на територијата на поранешна Југославија и пошироко, ниту некогаш имало сериозна истрага за нејзината вистинитост, се наметнуваат три клучни прашања:
Кој денес има корист од овој споменик во Стари Брод?
Заплет. Од 2008 година, неколку моќни луѓе (научници, свештеници, политичари и уметници) тврдат дека преку ревизијата на историјата, и без никакви поддржувачки историски публикации до денес, откриле дека во пролетта 1942 година, над 6.000 цивили од регионот на Сараево-Романија и Подриње биле протерани до регионот на Стари Брод и регионот на Милошевиќ, а потоа биле убиени од црните легии на Независната држава Хрватска (НДХ), муслиманите и партизаните. Тие исто така тврдат дека ова дело е евидентирано и дека „меморијалниот музеј“ е одговор на тишината што следела по ваквиот опишан геноцид. Историјата знае дека раководството на НДХ имаше многу радикален пристап кон нехрватското население. Според официјалните податоци, во источна Босна во пролетта 1942 година имало 5 оперативни воени сили: НДХ, Германија, Италија, Србија на Недиќ и партизаните. Во тоа време, воените единици на четниците потпишале низа договори со НДХ, Италијанците и Германците[2], што не би било можно доколку се извршил таков геноцид. Додека авторите на споменикот тврдат дека италијанските единици не дозволувале Србите да влегуваат во Србија, алијансата меѓу италијанскиот персонал во Вишеград со локалните српски четнички единици е забележана во конкретни историски документи. Историјата е запознаена и со злосторствата извршени во Источна Босна. На пример, книгата Источна Босна во Народноослободителната војна (страница 6, 1971) тврди: „Се чинеше дека четниците и усташите се натпреваруваат кој ќе изврши најмногу злосторства – тешко е да се опише, луѓето беа беспомошни и партизанските силите беа премалку за да им помогнат на сите“.
Сепак, она што историјата не го знае е оваа сценографија на геноцидот врз 6.000 српски цивили во Стари Брод во пролетта 1942 година, на која се однесува. Тешко е да се игнорира дека таквата сценографија носи елементи на крајно морбиден плагијат на геноцидот во Сребреница извршен во 1995 година, реанимирајќи ја теоријата со која негирањето и изговорите се две страни на истата паричка.
Кој има корист денес од сценографијата на колективно самоубиство на 320 девици?
Заплет. 320 девици скокнаа во преплавената Дрина во пролетта 1942 година за да избегнат силување од несрпски војници и да ја „спасат својата чест“ или можеби, честа на нивните мажи. Ако денешното раководство толку многу се грижеше за положбата на жените во општеството, тие веројатно би сториле нешто во врска со честиот фемицид, насилство, сексуалното вознемирување и силување што се случува во денешно време. Можеби тие би го решиле статусот на преживеаните од сексуално насилство во последната војна и би им обезбедиле достоинствен живот, или барем, лесен пристап до здравствена заштита. Со тоа, тие би започнале да го решаваат ескалираниот проблем на угнетување на жените во Република Српска и Босна и Херцеговина. Наместо тоа, тие одлучија да ги „решат“ овие прашања на поинаков начин. Откако статуите кои врескаат беа цврсто поставени во реката, локалниот пагански ритуал на „скокање по крстот за Водици“ следната година беше поместен[3] на точното место каде девиците извршиле колективно самоубиство. Да замислиме сцена на мускулести млади момчиња, со избричени глави, кои скокаат по светиот крст среде зима, фантазирајќи за телата на чесните девици земени од реката, додека се надеваат на благослов, а особено на воскресението на жените осветени и од патријархатот и од шовинизмот.
Кој денес има корист од изградбата на „предупредувачкиот“ комплекс изгубен во прекрасната природа?
Заплет. Изградбата на меморијалниот комплекс беше финансирана од локални и соседни[4] сиви еминенции, амнестирани тајкуни, водачи на радикални десничарски движења, кои ја спроведуваа политиката на Караџиќ во последната војна и учествуваа во создавањето на параструктурни власти, како што е Српската автономна област (САО) на Херцеговина. Се разбира, тие никогаш не се потрудија да ја проучуваат историјата на Втората светска војна, но наместо тоа, активно учествуваа во архитектурата на темната страна на поновата историја.[5]
Од градот Борика во близина на Рогатица, сè до „споменикот на предупредувањето“, неодамна беше изграден пат со макадам. Туристичките агенции на Вишеград нудат посета со глисер на комплексот. Можеби во блиска иднина ќе бидеме сведоци на изградба на придружни приватни туристички комплекси или слични машини за перење пари, на штета на значајните природни ресурси и на грбот на неплатените српски работници, или поточно на грбот на истите млади момчиња кои ја зајакнуваат својата вера скокајќи во ледените води по светиот крст, кои ги чекаат работни места како чувари и вратари на добро познатите приватни агенции за безбедност.
Процесот на претворање на пригодната историја во „вистина“ не е ниту тежок ниту особено скап во денешно време. Ниту пак за тоа е потребно истражување, особено не научно, или каков било друг вид на подготовка или претходно знаење. Секој може да стане ревизионист и негативист, како што можеме да видиме со примерот на Стари Брод и на многу други места во двата ентитета и меѓу сите три нации. Тоа е скратениот пат за стигнување до патот каде милитаризираните мажи се спротивставуваат едни со други, се измислуваат непријатели дури и таму каде ги нема, а жестоките битки против „злите“ и „меѓупланетарните“ заговори ги водат моќниците од нивните удобни фотелји.
Нермина Трбоња е социолог и докторант на ИСП, Универзитетот Париз Нантер и истражувач на Универзитетот на Њујорк Абу Даби. Таа припаѓа на бранот млади мислители заинтересирани за критичката воена и безбедносна социологија. Нејзиното истражување се фокусира на различни аспекти на родовата култура на воените и паравоените структури. Таа е дел од тимот на Фондацијата КУМА интернешнал и Фондацијата ВОРМ. Таа ја водеше истражувачката единица на ОТИ за екстремно десничарските движења во БиХ и повеќе од 10 години беше дел од семејството на ООН.
Како антимилитаристичка активистка, вклучена е во многу локални, регионални и глобални иницијативи кои се занимаваат со прашања поврзани со полот, војната и последиците од војната.
[1] https://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=350133
[2]Степанчиќ, Мирослав, Третата непријателска офанзива во Источна Босна, Црна Гора и Херцеговина, видена преку непријателски документи, Војнисториски гласник, изда. 3., Белград (1951); Лековиќ, Мишо, Договор меѓу окупаторите и квислинзите за заеднички операции против НОВЈ во пролетта 1942 година (ТРИО – Трета непријателска офанзива), Војнисторијски гласник 1, Белград, (1988); Д-р Расим Хурем: Кризата на движењето за национално ослободување во Босна и Херцеговина на крајот на 1941 година и почетокот на 1942. Сараево 1972. стр.211; Хоар, Марко Атила, Геноцидот и отпорот во Хитлерова Босна, Партизаните и четниците 1941-1943, Оксфорд Универзитет Прес, Оксфорд, 2006; Антониќ, Здравко, Востанието во Источна и Централна Босна во 1941 година, Војноиздавачки завод, Белград, (1973); Хурем, Расим, Договори за соработка меѓу државните органи на Независна држава Хрватска и некои четнички одреди во источна Босна во 1942 година. Прилози: Институт за историја на работничкото движење Сараево 2, бр. 2 (1966): стр. 285-325; Збирка документи и податоци за национално ослободителната војна на југословенските народи, том XIV, книга 1, документ бр. 65, стр. 175; Шумановиќ, Владимир. Клучни воено-политички настани во Источна Босна во 1942 година, докторска дисертација одбранета во 2019 година. Достапно на: https://repozitorij.hrstud.unizg.hr/islandora/object/hrstud%3A1802/datastream/PDF/view
[3] https://www.drinapress.org/2021/01/18/bez-organizovanog-plivanja-na-bogojavljenje/
[4] https://radiosarajevo.ba/metromahala/teme/transkript-razgovora-karadzica-i-davidovica-iz-1991-mi-sve-redom-rusimo/388998
[5]Донија, Роберт Ј. Радован Караџиќ: Архитект на босанскиот геноцид. , Универзитет Кембриџ Прес 2014. Печати.
