Photos by: Sabina Hodović
Во срцето на Сараево има еден вреден артефакт на колективната меморија, јавен простор кој едноставно нема минато, туку историја: Меморијалниот комплекс Враца. Се состои од меморијален парк од југословенската ера и тврдина од австро-унгарскиот период, а духот на ова место произлегува од низа настани што ја погодија локалната заедница во изминатите 130 години. Анализирајќи ја функцијата и симболиката на Меморијалниот комплекс Враца низ историјата, можеме да научиме за различни начини на справување со минатото и да ги контекстуализираме во рамките на тековната официјална меморијализација.
Првата позната цел на оваа локација беше идиличен излетнички простор, јавен простор за рекреација за локалната сараевска заедница. По австро-унгарската окупација на Босна и Херцеговина, излетничкиот простор стана воена зона, веќе не беше достапна за јавноста. Тврдината Враца била изградена од окупаторите кон крајот на 19 век како последна тврдина на јужната граница на градот, а нејзината воена функција е јасно видлива во нејзината просторна организација. Овој прв вештачки слој на споменатата локација сè уште нè тера да размислуваме за улогата и наследството на Австро-унгарската монархија во Сараево и на други места. Модернизацијата на сите аспекти на општеството во тој историски период на Босна и Херцеговина е непобитна, но е спротивна на евроцентричното разбирање за колонијализмот, кое го игнорира постоењето на колонии во самата Европа.[1] Почувствителното и пообјективно толкување на овој период во историјата би придонело за подобро разбирање на нашиот колективен идентитет и глобален политички и економски поредок.
Следниот значаен слој на Враца се случи во Втората светска војна, кога просторот пред тврдината стана официјално зона за погубување на противниците на фашистичкиот режим во 1941 година. Избрана заради гео-стратешкото значење во градот, тврдината служеше како станица за депортација од која владата на Независна држава Хрватска (НДХ) ги испраќаше Евреите, Ромите и Србите во логорите, но исто така и како место за испрашување и тортура врз локалните антифашисти. Страдањето и отпорот на Враца од овој период станаа симболична основа за следните слоеви на локацијата, како и доминантен дел од нејзиниот идентитет. Формирањето на Југославија на основите на антифашистичкиот отпор, за време на социјалистичкиот период владата започна комеморативно движење отелотворено во спомениците кои ја слават победата над фашизмот, а истовремено им оддаваат почит на жртвите. Во средината на 60-тите години од минатиот век, комитетот за изградба на Меморијалниот комплекс Враца донел официјална одлука да започне со изградба на меморијалниот комплекс, но поради недостатокот на средства, изградбата започнала повеќе од една деценија подоцна. Во 1981 година конечно беше отворен Меморијалниот парк Враца, а тврдината стана музеј со изложба во чест на жртвите на фашизмот. Новиот меморијален простор во градот беше повеќе од статичен споменик; паркот ја евоцираше првичната функција на јавниот простор за локалната заедница, додека музејската поставка служеше за едукација и подигнување на свеста за воените настани во текот на 40-тите години на 20 век, по почетокот на фашистичката окупација. Просторната организација на комплексот овозможи одржување на часови во спомен паркот и разновидноста на спомениците на бројните учесници во Народноослободителната војна послужи да се покаже различноста и единството на антифашистичкиот отпор. И покрај тоа што комплексот бил оштетен во следните историски периоди, грандиозниот архитектонски гест на паркот низ шумата, како и неговата хармонија со тврдината останале како сведоштво за југословенската комеморативна култура.
Геостратешката позиција на Враца уште еднаш ја формираше сообраќајната функција на локацијата; по една деценија социјален и културен ангажман, Меморијалниот комплекс Враца стана еден од центрите на опсадата на градот, од каде припадниците на Армијата на Република Српска ги гранатираа и блокираа граѓаните на Сараево од 5 април 1992 година до 29 февруари 1996 година. По потпишувањето на Дејтонскиот договор и завршувањето на опсадата, припадниците на Армијата на Република Српска систематски го уништија комплексот додека се повлекуваа од својата позиција, го оштетуваа објектот и поставуваа мини по целата област, со што му ја одземаа функцијата дури и по војната. Поради штетата направена на целото урбано ткиво на градот, како и приоритетите за повоената обнова на станбената и јавната инфраструктура, Меморијалниот комплекс Врача не беше безбеден и исчистен од мини, сè до 2001. година. Четири години подоцна, цела деценија од договорот на Главниот комитет на СУБНОР (Сојуз на здруженијата на борците за ослободување на народите) за зачувување на комплексот од натамошно влошување, Меморијалниот комплекс Враца доби статус на национален споменик. За жал, на реконструкцијата на објектот се пристапува на начин спротивен на меѓународно прифатените практики на професијата за заштита на архитектонското наследство. Реконструираните елементи на тврдината се изградени на начин што ги имитира претходните историски слоеви, што не му дозволува на набљудувачот да ги разликува оригиналните делови од новите. Ова го брише целиот архитектонски слој на уништувањето на комплексот за време на војната. Покрај ова, беа украдени вредни елементи за дизајн на комплексот – најважниот дел од нив исчезна откако беше прогласен за национален споменик. Властите одговорија на овој проблем со затворање на тврдината за јавноста, па затоа сега (освен во многу ретки прилики кога се случуваат алтернативни културни настани) е целосно исклучен од градското ткиво и социјалниот живот на градот.
Симболичкиот капитал на комплексот, сепак, е сè уште присутен. Најчесто се користи од политичарите на етно-националните партии, селективно избирајќи да ги прочитаат само слоевите што одговараат на нивните сопствени наративи. Постдејтонскиот просторен контекст на комплексот, со кој ентитетот се граничи со Федерацијата на Босна и Херцеговина и Република Српска и поминува директно низ Меморијалниот парк, ја прави ситуацијата уште покомплексна. На ѕидот околу паркот од страната што најмногу му припаѓа на српскиот ентитет, има спомен-плоча посветена на осудениот воен злосторник Ратко Младиќ. Градоначалникот на Источно Сараево (град во непосредна близина на Сараево, но припаѓа на Република Српска), Љубиша Ќосиќ објави дека треба да се подигне споменик на Србите во еден дел од Меморијалниот парк Враца, со намера да се одбележи комеморацијата на Србите убиени за време на војната во 90-тите, како и на убиените во Втората светска војна, свесно одвојувајќи ги од сите другите жртви. Овој вид на селективно читање на идентитетот на Врача укажува на манипулација со колективната меморија, видливо и во официјалната повоена меморијализација во цела Босна и Херцеговина. Не се заснова на образование или нудење простор за лекување, контемплација и меморија, туку етнонационално извртување на историјата. Значи скоро 98 проценти од повоените споменици подигнати до 2016 година беа посветени исклучиво на една единствена етничка припадност и/или религија[2], делејќи ги заедниците чии жртви имале различно потекло, групирајќи ги дури и во смртта врз основа на нивните имиња и презимиња. Претставниците на бошњачките етно-национални партии беа најгласни во критикувањето на најавите на Ќосиќ. Иако тие самите со години имаа можност да ја подобрат состојбата на тврдината и Меморијалниот парк на локално, сојузно и државно ниво, тие одбиваат да го сторат тоа. Преку нивните активности имаат тенденција да ги слават бошњачките фашистички соработници, па јасно е нивното колебање да учествуваат во зачувување на антифашистичкото наследство.
Сегашната врска со Меморијалниот комплекс Враца, или неговото непостоење, е јасен показател за воспоставената практика на официјална меморијализација во Босна и Херцеговина – поделба, етно-национална, непартиципативна, статична, неавтентична. Нема оправдување за моменталната состојба и неискористениот потенцијал на овој национален споменик дури и во преодната економија и недостаток на средства, кога знаеме дека помеѓу 2014 и 2020 година се потрошени над четири милиони марки за поставување нови споменици во Босна и Херцеговина.[3] Официјалното движење на меморијализација – едно, иако навидум поделено на три конститутивни нации – служи само за зајакнување на етно-националната идеологија и поделби, откажувајќи се од историјата и служи за обликување на половните спомени за помладите генерации. Ова движење има специфичен визуелен јазик – користи скоро исклучиво религиозни и етно-национални симболи, избегнува комуникација со просторен контекст, изразува доминација преку гротеска големина и пропорции, совршено отелотворувајќи ги своите намери, не обидувајќи се да ги сокрие.
Недвосмислена критика на сегашните официјални комеморативни практики, рехабилитацијата на вредното наследство на историските примери на комеморацијата, се патот кон една еднаква, поинклузивна и поавтентична култура на сеќавање. На почетокот на ова патување стои Меморијалниот комплекс Враца, кој нуди вредни лекции за справување со минатото, како и голем потенцијал за градење на неделива колективна меморија.
Ена Кукиќ (родена 1990 година) е архитект, асистент на универзитет и доктор на науки во втора година. на Меморијалната архитектура на Институтот за дизајн и градење типологија во Грац. Своето официјално образование го завршила во родниот град Сараево и во Барселона и Грац. Заедно со нејзиниот партнер Динко Јелешевиќ, таа ја освои националната награда Колегиум Артистикум за најдобри новодојдени во 2018 година и Најдобра идеја во 2019 година. Нивната работа на разни натпревари беше наградена со повеќе меѓународни и државни награди. Магистерскиот труд на Ена за меморијалната архитектура ја освои австриската ГАД награда за 2018 година и беше избрана за финалист на биеналето Архиприкс 2019. Нејзината работа се фокусира на справување со просторните фрагменти од колективната меморија и во теорија и во практиката.
[1]Рутнер, Клеменс: Единствената колонија на Хабсбург? Босна и Херцеговина и Австро-унгарија, 1878-1918 (2018) https://www.researchgate.net/publication/330570323_Habsburg’s_Only_Colony_Bosnia-Herzegovina_and_Austriahungary_1878-1918
[2] Здружение за социјални истражувања и комуникации: Централна евиденција на спомениците во БиХ (2016)
[3] Брканиќ, Дана/Гребо, Ламија: Босна потроши 2 милиони евра на воени споменици за „Поделби“ (03.01.2020.) https://detektor.ba/2020/01/03/bosnia-spends-e2-million-on-divisive-war-memorials/?lang=en
