Интензивните геополитички, општествени и културни промени кои ги карактеризираа последните две децении од турбулентниот 20. век и не помалку динамичниот и драматичен почеток на 21. век беа придружени со забрзаниот развој на информациско-комуникациските технологии, како и забрзаниот процес на глобализацијата. Бројни теоретичари од хуманистичките и општествените науки укажуваат на значењето на некои од настаните што го одбележаа крајот на 20. век и истовремено најавуваат промена на глобално ниво, што францускиот историчар Пјер Нора го нарекува „доба на комеморацијата“, а германската англистка и културолошки антрополог Алеида Асман го нарекува „трансформација на режимот на модерното време“. Според зборовите на Нора, „добата на комеморацијата“, односно промената на односот кон минатото, започнала во Франција во 1970-тите, а потоа следеле: падот на Берлинскиот ѕид; распадот на Советскиот Сојуз; „оживувањето на сеќавањето“ во Источна Европа, падот на воените диктатури во Латинска Америка; укинувањето на апартхејдот во Јужна Африка и работата на Комисијата за вистина и помирување.[1] Слично како и во случајот со Германија (А. Асман), овие промени беа забележливи во 1980-тите и во нашиот контекст. Во тој период, економската и политичката криза што ја потресе Социјалистичка Федеративна Република Југославија (СФРЈ) беше проследена со интензивирање на антагонистичките дебати и (етно)национализмот, што кулминираше со „медиумската војна“ која претходеше на војните во Словенија (1991), Хрватска (1991 -1995) и Босна и Херцеговина (1992-1996). Промените што следеа по падот на Берлинскиот ѕид во 1989 година и нивните ефекти на локално и глобално ниво беа сумирани на интересен начин од жител на опколеното Сараево, кој во 90-тите, наводно, во разговор со новинар го оценил падот на Берлинскиот ѕид како добра работа и заклучи дека Берлинскиот ѕид „за жал нам ни ‘падна на глава’“.[2]
Во својето рефлектирање околу радикалната промена во односот кон минатото, што се случи во овој период во сите сегменти на сите општества низ светот, Пјер Нора наведува некои од различните форми во кои се манифестира оваа промена: критика на официјалните верзии на историјата и враќање на оние области од историјата кои претходно беа потиснати; барања за знаци на тоа минато кое претходно било потиснато и конфискувано; зголемен интерес за генеалошко истражување и потрага по „корени“; сите видови на комеморативни настани, како и нови музеи; обновена чувствителност и свест за важноста од чување и отворање архиви за јавни консултации; растечката поврзаност со наследството (heritage).[3] Без оглед на тоа како се комбинирани, заклучува Нора, овие форми или трендови ширум светот воспоставуваат блиски врски помеѓу почитувањето на минатото – реалното или замисленото – и чувството на припадност, колективната свест и индивидуалната самосвест, сеќавањето и идентитетот.[4]
Слично на тоа, германскиот египтолог Јан Асман укажува на врската помеѓу времето, идентитетот и сеќавањето во нивните три димензии – лична, социјална и културна, кои ги обединува во поимот културолошко сеќавање.[5] Јан Асман ги поедноставува сложените односи меѓу овие аспекти објаснувајќи дека сеќавањето ни овозможува да живееме во групи и заедници, а животот во групи и заедници ни овозможува да се сеќаваме.[6] Нашето сеќавање, кое го поседуваме како човечки вид, забележува Асман, постои само во постојана интеракција не само со другите човечки сеќавања туку и со нештата, т.е. надворешните симболи, различните артефакти, предметите, годишнините или опкружувањата.[7] Бидејќи групите сами по себе немаат сеќавање, тие се обидуваат да се создадат преку нештата, односно фиксните точки во минатото, кои се замислени како потсетници – споменици, музеи, библиотеки, архиви и други мнемонички институции. Алеида и Јан Асман го разликуваат поимот културолошко сеќавање, кој го опишуваат како институционален, надворешен и кој се однесува на релативно стабилен тип на сеќавање, поддржан од институции за учење, пренесување и толкување; комуникативно сеќавање, кое не е материјално симболизирано, туку живее во секојдневната комуникација и интеракција на современиците, односно усната традиција и опфаќа најмногу три генерации. Дополнително, Алеида Асман нагласува дека културолошкото сеќавање не може да се поистоветува со националното сеќавање, имајќи предвид дека културолошкото сеќавање е многу поширок концепт.[8]
Промените во музејските практики ширум светот, заедно со промените во односот кон музеите, кои сѐ повеќе се соочуваат со различни предизвици, добро ги илустрираат последиците од радикалните промени во односот кон минатото, што резултираше со актуелизирање на поимот сеќавање – што сѐ повеќе се користи како замена за концептот историја.[9] На глобално ниво, овие предизвици се забележливи и преку хронологијата на работата на Меѓународниот совет на музеи (ИКОМ).[10] Во работата на професионалните здруженија на музејски експерти, забележливи се нивните постојани напори музејските институции активно да одржуваат односи со пошироката заедница и да одговорат на потребите на сегашноста. Ова го потврдува неодамна одржаната 26-та Генерална конференција на ИКОМ[11] со централна тема „Моќта на музејот“,[12] на која меѓународните одбори собрани околу ИКОМ усвоија нова дефиниција за музеј, која гласи: „музејот е непрофитна, трајна институција во служба на општеството која истражува, собира, чува, интерпретира и изложува материјално и нематеријално наследство. Отворени за јавноста, достапни и инклузивни, музеите поттикнуваат различност и одржливост. Музеите работат и комуницираат етички, професионално и во соработка со заедниците обезбедуваат различни можности за едукација, уживање, размислување и размена на знаење“.[13] Начините на кои вака дефинираните музеи ќе функционираат во различни заедници зависат пред сѐ од културниот, политичкиот и историскиот контекст во кој функционираат овие музеи. Имајќи ја на ум сложената организација на земјата и антагонистичката политика на сеќавањето, кои го обликуваат босанското општество поделено од војната, прашањето е до кој степен музеите во Босна и Херцеговина можат да го следат препорачаниот курс на дејствување наведен во новата дефиниција. како и актуелниот слоган на ИКОМ „Музеите немаат граници, тие се вмрежени“.[14] Овие прашања се многу важни, особено поради фактот што војната во БиХ беше и војна против босанскохерцеговачката култура, за што сведочат систематското уништување на културното наследство и „чуварите“ на културното сеќавање – музеите и библиотеките, кои беа буквално и симболично на линијата на фронтот за време на војните во 1990-тите, како и (по)воената (етно)политика на културата и образованието. Од друга страна, за време на опсадата на Сараево, граѓаните на градот Сараево секојдневно преземаа ризик, а некои од нив дури и ги жртвуваа своите животи, за да ги спасат вредните музејски збирки и книги од опустошените музејски згради и книгите од запалените библиотеки. За време на уништувањето на војната, некои ентузијасти замислуваа и конципираа нови музеи и ги иницираа процесите на создавање колекции за нови, замислени музеи. Со овие оригинални идеи и пракси сите тие на бруталноста на војната одговараа со емпатија и солидарност и ги исцртуваа хоризонтите на еден похуман свет во долгите мрачни ноќи на Градот под опсада.
Друго важно прашање е каква е улогата на музеите во постдејтонска Босна и Херцеговина, соочени со повеќекратна транзиција, во која последиците од интензивните промени на глобално ниво се видливи и преку недоволната поддршка за образованието во областа на музеологијата и развојт на музејската практика во БиХ;[15] исчезнувањето и/или пренамената на музеите од социјалистичкиот период; долгиот процес на реставрација на голем број збирки уништени од војната и континуираниот недостаток на поддршка за работата на музеите и другите културни институции од национално значење.[16] Овие и други сродни проблеми се спротивставени со отворањето на нови музеи во Босна и Херцеговина, вклучително и приватни музеи. Бидејќи во БиХ нема регистри на музејски институции, а да не зборуваме за бројните политички и правни пречки за формирање на единствен регистар на музејски институции, тешко е да се одреди точниот број на музеи во БиХ, како и точниот број на приватни музеи. Меѓутоа, она што е видливо и без подетален увид во промените во бројот и видовите на музеите во повоениот период се различните улоги на различните музеи во повоеното општество. Од една страна, имаме музеи чии активности се координирани со институционализираните програми на воените комеморации од деведесеттите. Со зголемениот интерес за комеморации фокусирани на војните од 1990-тите, претходниот бран на сеќавање, кој го зафати светот во 1980-тите и 1990-тите, го зафати и поширокиот пoст – југословенски простор, вклучувајќи го и босанско-херцеговачкиот контекст. Новите сојузи на сеќавањето кои се формираат во овој процес и континуирано се зајакнуваат со формирањето на одбори за сеќавање се поддржани и преку работата на некои музеи во Босна и Херцеговина и на поширокиот постјугословенски простор, чија активност на тој начин придонесува повеќе за продлабочување на поделбите наметнати од војната, историскиот ревизионизам и фалсификувањето на историјата отколку одговорниот придонес во процесот на справување со минатото. Токму во однос на процесот на градење мир и доверба по војната во Босна и Херцеговина, можеме да зборуваме за повеќекратните улоги на различните музеи во Босна и Херцеговина, меѓу кои можеме да ги издвоиме и оние музеи чија работа ги надминува тесните, антагонистичките, (етно)политичките рамки на сеќавањето и кои со својата работа во повоениот босанскохерцеговачки контекст отвораат простор за дијалог и придонесуваат на процесот на одговорно соочување со минатото.
Исто така, овде е интересно да се споменат случаите кои можат да се групираат под името „музеи на чекање“, а кои се однесуваат на Музејот на опсадата на Сараево (збирка ФАМА)[17]и Музејот на современата уметност Арс Аеви.[18] И двата замислени музеи со вредни збирки се кнцпирани на самиот почеток на опсадата на Сараево, а денес – и покрај напорната работа на тимовите за промоција на збирките и деталните планови за изградба на зградите – ниту еден од овие два музеи не е изграден. Дел од збирката Арс Аеви е достапна за пошироката јавност во зградата на поранешната Национална универзитетска библиотека на Босна и Херцеговина, која сега е седиште на Градскиот совет и градоначалникот на Сараево. Бројните предизвици и немањето потребна поддршка за изградбата на овие два музеи не влијаат на достапноста на колекцијата Арс Аеви, која се смета за една од најважните збирки на современата уметност во Југоисточна Европа, како и на колекцијата ФАМА, која е фокусирана на образовната работа. Двете збирки се дигитализирани и достапни за пошироката јавност.
Примери за иницијативите на колекцијата ФАМА и Арс Аеви, како и континуираната работа на значителен број музеи во БиХ кои, како и Историскиот музеј на БиХ, и покрај недостатокот на поддршка за нивната работа, продолжуваат да развиваат интересни и инспиративни програмите во соработка со заедницата делумно даваат одговори на некои од претходните прашања за можната улога на музејот во (по)военото босанско општество. Имено, во споменатите примери можеме да препознаеме различни, долгорочни, имагинативни практики, од кои некои првично се создадени како одговор на уништувањето на војната, а кои и во годините по војната покажаа дека музеите можат да бидат простори на надежта и отворени простори кои со својата работа ги надминуваат наметнатите граници и ги поврзуваат луѓето, времето и креативните идеи – во време на војна, како и во периодот на закрепнување на општествата од војна.
Мелина Садиковиќ е интердисциплинарен истражувач од Сараево. Областите на нејзиното образование и интердисциплинарно истражувања се културолошките студии, културолошкото сеќавање и мировното образование.
[1]Pierre Nora, ‘Reasons for the current upsurge in memory,’ 2002, URL: https://www.boell.de/sites/default/files/assets/boell.de/images/download_de/Nora_Synopse_b_1.pdf
[2]Igor Štiks, „Berlinski zid je pao na naše glave“, во Up&Underground, списание за утопијско-револуционерно-критичка и уметничко-политичка теоријска практика, број 17-18
[3]Pierre Nora, „Reasons for the current upsurge in memory“
[4]Исто.
[5]Културолошко сеќавање (анг. cultural memory) е теорија или научно поле основано во 1990-тите од Алеида и Јан Асман.
[6]Assmann, Jan, “Communicative and Cultural Memory“, во Astrid Erll, Angsar Nuenning (ur.) Cultural Memory Studies. An International and Interdisciplinary Handbook, Berlin, New York, 2008. (стр. 110)
[7]Асман Ј., 2008 година.
[8]Aleida Assmann, ‘Cultural Memory’, Network in Transnational Memory Studies (YOUTUBE видео)
[9]Нора, 2002 година.
[10]Основана во 1946 година, по Втората светска војна, ИКОМ се соочи со различни предизвици во 1970-тите, кои на официјалната веб-страница на ИКОМ се опишани како години на криза и транзиција во кои се појавуваат и нови видови музеи. Да потсетиме дека ова е периодот кој Нора го опишува како почеток на промена на ставовите кон минатото.
[11]Конференцијата на ИКОМ се одржа од 20 до 28 август 2022 година во Прага; https://icom.museum/en/news/icom-prague-2022-discover-the-social-program/
[12]ИКОМ, „Моќта на музеите“; Меѓународниот ден и Европската ноќ на музеите во БиХ под ова мото на ИКОМ се одржаа од 14 до 18 мај 2022 година; http://www.mcp.gov.ba/Publication/Read/medjunarodni-dan-i-evropska-noc-muzeja-u-bosni-i-hercegovini-14-18-maj-2022-godine?pageId=27&lang= ч
[13]Хрватски национален комитет на ИКОМ: http://www.icom-croatia.hr/aktivnosti/icom-definicija-muzeja-2022/; ICOM, https://icom.museum/en/news/icom-approves-a-new-museum-definition/
[14]ИКОМ, „Музеите немаат граници, имаат мрежи“
[15]Повеќе за музејското образование во меѓународен контекст, вклучувајќи го и контекстот на БиХ, во: Asja Mandić, Izazovi muzejske edukacije. Savremena umjetnost i Strategije vizuelnog razmišljanja. 2014. Sarajevo: Dobra knjiga.
[16]Да се потсетиме на сè уште актуелната криза позната како „Седум институции на кутурата од државна важност за Босна и Херцеговина“.
[17]Фама колекција, https://www.famacollection.org/eng/general-information/about-fama/index.html
[18]Музеј на современа уметност Арс Аеви, https://www.facebook.com/ArsAeviMuseumSarajevo/
