Во 1993 година, Сојузна Република Југославија се бореше под санкции, меѓународна изолација и владеење на црвено-црната коалиција на социјалисти и радикали. Хиперинфлацијата достигна астрономски размери, при што нулите на безвредните банкноти се множеа со геометриска прогресија. Платите паднаа на историскиот минимум од пет германски марки. Полиците на продавниците стоеја празни, а сиромаштијата беше распространета насекаде. Официјално, Србија не беше во војна, но сепак, воените операции во Хрватска и во Босна и Херцеговина беа планирани и спроведени од адреси во Белград. Хрватите се сметаа за заколнати непријатели на целиот српски народ. Весниците и нивните прилози пропагираа теории за „воскреснато усташко движење“ и секојдневно известуваа за наводните усташки злосторства.
Тоа беше златното доба на воинствената пропаганда, чија идеолошка рамка беше создадена од академици, писатели, историчари и други професионалци од таканаречената висока култура, великодушно финансирани од државниот буџет со децении. Кругот околу Добрица Ќосиќ вредно работеше на обликување на великосрпската идеолошка агенда, која дополнително ја развиваа медиумските копја. Многу книжевни дела мистериозно исчезнаа од учебниците и задолжителната литература бидејќи нивните автори преку ноќ станаа етикетирани како членови на непријателски нации.
Младите од тоа време, вклучувајќи ме и мене, пораснаа во атмосфера на војна, омраза, шовинизам, страв и очај; фатени во медиумски и културен карантин; збунети и затечени од антрополошката катастрофа што се случуваше околу нив. Неславните српски поделби меѓу тинејџерите помалку следеа политички линии, а повеќе се фокусираа на музичките вкусови. На едната страна стоеше нумерички супериорната „дизелашка“ екипа која се усогласуваше со доминантната музичка и вредносна рамка на српското општество. Од друга страна, малцинството кое со презир се нарекуваше „падавичари“, беа најмногу наклонети кон различни жанрови на рок-музиката.
Супкултурата „дизелаши“ послушно го следеше наметнатиот музички и културен модел составен од турбо-фолк и денс-музика, доминантен култ на тешки момци, насилство, криминалци и мачоизам, каде жените се гледаа како сексуални објекти и каде се промовираше нетолеранција кон разликите. Императивот на апсолутно единство, деклариран од врвот на идеолошката и политичката моќ, се ширеше низ целото општество. Секој што се истакнуваше беше означен како легитимна цел на прогон, без разлика дали тоа се должеше на различните мислења, националност, религија или музиката што ја слушале или нивниот стил на облекување.
Во таков амбиент, песната „Нема ни 12 часот“ (Тек је 12 сати) стана апсолутен хит во 1993 година, неизбежна песна на родендени и други забави, задолжителен дел од репертоарот во клубовите и дискотеките. Немаше да има ништо чудно во тоа што уште една песна со љубовна тема стана неизмерно популарна меѓу младите, да не беше тоа што беше песна на танцовата група ЕТ (Електро тим) од Загреб. Според официјалните стандарди од тоа време, тие важеа за непријателски бенд со непријателска музика, но тоа очигледно не ѝ пречеше на младата генерација.
Југославија се распадна само неколку години претходно, но инерцијата на повеќедеценискиот заеднички живот сè уште траеше, а единството на културниот и поп-културниот простор не беше целосно уништено, и покрај интензивната работа на пропагандната машинерија и моќните генеративни сили на насилство и војна. Национализмот и шовинизмот беа официјално инаугурирани како светоглед, но на неговата површина сè уште можеа да се појават пукнатини и не беа целосно исполнети сите дупки.
Масовното слушање на оваа песна од ЕТ не означуваше некаква ненадејна еманципација на младите, ниту пак беше отпор кон национализмот. Прашањето како српски патриот може да слуша и обожава песна од некои „пургери“ (поим за загрепчани) не се ни наметна. На музиката веројатно се гледаше како на посебен свет кој немаше некаква врска со војната. Не може да се очекува конзистентност и кохерентност од тинејџерите и адолесцентите чии личности сè уште се формираат, особено во општество во неред каде што дури и возрасните не знаат што се случува. За разлика од крутите идеолошки рамки каде сè е јасно поделено и каталогизирано, реалноста е многу посложена и понепредвидлива.
Во тоа време, кога мирно коегзистираа целосно спротивставени содржини, најразновидните комбинации на разновидни елементи ја обликуваа свеста на младите. Некој може да биде поддржувач на Слободан Милошевиќ, а во исто време да ги слуша „Соник јут“ (Sonic Youth), „Нирвана“ (Nirvana) и „Перл џем“ (Pearl Jam). Истата личност која се смееше до солзи додека го слушаше Шешељ како зборува на „Максовизија“ за четник кој му го сече грлото на усташ со рафален оган, па нема потреба да го заколе, потоа ќе отиде да игра на „Нема ни 12 часот“ (Тек је 12 сати). Во целокупното лудило од тоа време, ништо не изгледаше неприродно, нелогично или некомпатибилно.
Има уште поголем парадокс поврзан со песната на ЕТ, барем во моето сеќавање. Во процесот на присилна и залудна социјализација, наоѓајќи се во општество кое јас баш и не го избрав, бев принуден да слушам хрватски хит кој секогаш доаѓаше со две дополнителни песни како дел од задолжителниот репертоар. Тоа беа „Усне вреле вишње“ на Џони Штулиќ и „Зеница блуз“ на „Забрањено пушење“, кои номинално беа поблиски до нашиот малцински рок свет. Сите три песни беа за неверство, само што „Нема ни 12 часот“ (Тек је 12 сати) имаше поинаква перспектива.
Се пееше од перспектива на љубовница која ги разбива воспоставените родови стереотипи, патријархалниот систем и – како што би рекол патријархот, Двери и ко. денес – традиционалните вредности на нашиот народ. Протагонистката на песната не го сака љубовникот за себе, не трпи затоа што е оженет, напротив: „Не ми треба брак со тебе/не ми е гајле што си нејзин“. Таа не е ни љубоморна. „Зачувај ја љубовта за неа, во мене најди спас“, а врвот на нејзината таканаречена посесивност е видлив во стиховите: „Би сакала да знам / дали мислиш на мене кога си со неа“.
Од друга страна, двете рок песни, за кои се претпоставува дека се субверзивни, всушност го потврдуваат доминантниот патријархален поредок, и во неговата најлоша, најнасилна форма. Во овие песни, изневерениот човек бара одмазда со убиство на љубовникот, а авторите на никаков начин не го доведуваат во прашање овој чин. Не е ни чудо што овие две песни создадоа многу поголема еуфорија кај публиката, особено кај машкиот дел, отколку песната на ЕТ. Момците и младите луѓе беа во екстаза со текстови кои ги величаат чиновите на убиство, кога главниот лик ќе го изгуби умот и ќе извади нож, „водени од слепо лудило“. Откритието за успешна одмазда: „Од Баре никој не се враќа“ еднакво ги расположуваше.
По неколку такви сеанси, открив една бизарна вистина: Тие всушност едвај чекаат нивните девојки да ги изневерат за да имаат изговор за насилство и убиство. Неколку години подоцна, додека го читав Радомир Константиновиќ, сфатив дека не се работи за индивидуална психопатологија, туку за доминантниот светоглед што го создаваат културните и политичките елити. Открив дека чувството да се биде загрозен и ограбен е „фундаменталното чувство на духот на малиот град“ и дека овој дух има инстинктивно-одбранбена тенденција да се доживува себеси како жртва на другите. Незадоволството, огорченоста, самовиктимизацијата и огорченоста кон целиот свет ги имаа своите светли моменти кои служеа како оправдување за војната и злосторствата во тоа време.
Хитот на ЕТ воведе дисонантни тонови во доминантната патријархална култура на насилство, одмазда, мачоизам и смрт, можеби ненамерно. Публиката, сепак, не го доживеа како субверзивен, останувајќи заробен во канџите на владејачкиот систем на безвредност. Сепак, во таа песна постоеше копнеж за живот и крик за слобода во време кога животот вредеше помалку од пет пари, а слободата беше жртвувана на олтарот на семоќната божица Нацијата. Можеби затоа преживеа до ден-денес.
Томислав Марковиќ, новинар и писател. Пишува колумни за неколку регионални портали: Al Jazeera Balkans, Antena M, Nomad, Zurnal.info и Tacno. Неговите написи беа објавени и од Frankfurter Allgemeine Zeitung, Vox Europe, The Guardian и Eurozine. Бил член на уредувачкиот одбор на порталот е-новине и еден од основачите и ко-уредниците на комплетот за културна пропаганда Бетон (2006 – 2013).
