(Врз основа на презентацијата со наслов „Музејот од предната линија. Моќта на музеите во справувањето со тешкото минато: Случајот на Историскиот музеј на Босна и Херцеговина“, Генерална конференција на ИКОМ, Прага, август 2022 г.)
„Ние бевме такви какви што сте вие, а вие ќе бидете такви какви што сме сега ние…“, се обидов несмасно да го парафразирам натписот од босанскиот средновековен камник, обраќајќи им се на моите колеги од Украина на годишната меѓународна конференција на ИКОМ (Меѓународен совет на музеи), која годинава во Прага собра повеќе од две илјади музејски работници од целиот свет. Фокусот на конференцијата беше солидарноста кон Украина и презентациите за загрозеното и изгубеното културно наследство во земјата разурната од војна. Позитивно е што светската музејска заедница реагираше на општествената реалност и обрна внимание на темата за војната во Украина, но не е излишно да се спомене дека на конференцијата не присуствуваше музејскиот персонал од Русија, иако немаше официјална забрана за нивно учество. Трогателно беше да се следат украинските колеги кои за искусното босанско уво, малку наивно (имаат време да се вразумат), но со многу енергија и ангажман пренесоа информации за изгубеното наследство, за загрозените збирки, за потребата од документирање, мапирање, спасување, очекувајќи разбирање и поддршка од меѓународните колеги од струката. „Ние бевме такви какви шт сте вие, а вие ќе бидете такви какви шт сме сега ние…“, ми одекнуваше во главата и не можев да се воздржам, па додадов, „дека не само што ја разбираме твојата сегашност, туку можеби и ја насетуваме вашата иднина, бидејќи тоа веројатно нема да биде вашиот мирот, не се потпирајте премногу на меѓународната заедница, прашање е што ќе се случи со вашите музеи и културни богатства“, само продолжуваше понатаму. Сепак, идејата не беше да се шири дефетизам, туку да ја оправдаме поканата за конференцијата која пристигна со цел да се сподели искуството како еден музеј кој и самиот беше на првата линија на фронтот во опколено Сараево, а кој денес музеолошки го обработува тој период и начинот на кој функционира на полето на справување со минатото. Но, уште од самиот почеток, како одраз на саморефлексија и постојано испрашување, се наметнуваат сосема легитимни и логични прашања и дилеми: дали е воопшто реално да се очекува дека музеите можат да понудат поинаков пристап од она што го претставува доминантниот наратив за создавање на политичкото/националниот идентитет на една заедница, колку музеите, кои се основани и поддржани од политичките елити кои креираат политики на сеќавање и меморијализација во постконфликтните општества, навистина можат да се справат со критичкиот однос кон минатото, дали музејот навистина може да биде на услуга на општеството, како што налага новата дефиниција на ИКМ, или е сепак пологично да биде во служба на државата која го храни, и по сите тие прашања кои јасно алудираат на неоптимистичен одговор прашање е колку тогаш музејот воопшто може да биде релевантен фактор во општеството кога станува збор за процес на соочување со минатото.
Музејот на народното ослободување, подоцна Музеј на револуцијата, а денес Историскиот музеј на Босна и Херцеговина, е основан со цел да и служи на државата во градењето на идентитетот на новата југословенска заедница врз основа на наративот на штотуку завршената Втора светска војна. Тој наратив се засноваше на принципите и вредностите на антифашизмот, братството и единството на народот, т.е. заедништвото и солидарноста, односно позитивни вредности, но сепак не дозволи да се отвораат и доведуваат чувствителни теми од минатото и сето она што не се вклопуваше во официјалната политика на југословенската држава.[1] Во моментот кога исчезна југословенската држава, со сите трагични последици од војните на овие простори, престана и потребата за постоење на музејот што таа го создаде. Музејот на револуцијата остана без држава, цел на постоење и поддршка. Но, колку и да се чини дека музеите и институциите честопати се бавни и конзервативни, и дека тешко се прилагодуваат и се отворени за промени, во пракса се покажува дека кога станува збор за опстанок, тие се исклучително витални и всушност ги надживуваат системите, идеологиите и политиките за кои биле основан (најчесто доколку системот на наследник најде интерес за новата функција и улога на музејот и ако воопшто е можно да се направи трансформација). Таков е примерот на Историскиот музеј на Босна и Херцеговина, кој не само што преживеа, туку и еволуираше и покрај тоа што беше напуштен од официјалните политики. Или можеби токму благодарение на отстапувањето од официјалните политики. Тој фактор се покажа како пресуден за институцијата да почне да бара алтернативни можности и да најде пат кој не го отфрла минатото, но не профитира од него. За политиката на отвореност, трансформацијата од „ничија“ во сечија, т.е. музеј за секого, и создавање на простор за конструктивен дијалог во врска со минатото, Музејот трпеливо ја гради својата позиција и репутација како институција актуелна не само на локално ниво, туку и на регионалната и меѓународната сцена веќе цела деценија.[2] Интернационализацијата, т.е. потпирањето на меѓународните партнерства, размената на знаења и искуства од други постконфликтни општества и нивниот процес на справување со минатото, во голема мера помогна да се излезе од локалните, ограничувачки рамки и да се согледа пошироката перспектива.
Пред повеќе од дваесет години, Историскиот музеј на Босна и Херцеговина започна да се занимава со поновата историја на Сараево и Босна и Херцеговина, поточно периодот 1992–1995 година, што го прави пионер во истражувањето и музеолошкиот третман на опсадата на Сараево. Како наследник на музејот кој од неговото основање во 1945 година се занимава со проучување и презентација на Втората светска војна речиси педесет години,продолжувањето на работата во врска со прочувањето на војната во деведесеттите и собирањето и истражување на нов материјал се чинеше логично. Така, веќе во 2002 година е создадена колекцијата и изложбата „Опколено Сараево“, отворена во април 2003 година. Но, само почетната точка беше иста, војната како тема, сѐ друго беше сосема различно. За разлика од маестралниот наратив за херојската борба во Втората светска војна, изложбата „Опколено Сараево“ се фокусираше на животот на граѓаните за време на опсадата, нивното секојдневие, креативноста, силата и волјата за опстанок, на културниот и граѓанскиот отпор на поединци и колективи. Тоа го прави преку презентирање на примарните историски извори, автентичните предмети, фотографии, документи и приказните на граѓани кои донирале предмети на музејот. Фокусот на секојдневниот живот и на животот на обичните луѓе, наместо на политичката и воената историја, беше свесна одлука во одредувањето на пристапот кон тешкото и трауматично минато и една од стратегиите за конструктивно делување.[3] Собирањето на оригинални предмети и приказни директно од граѓаните на Сараево (во меѓувреме и од членовите на нивните семејства, односно членовите на втората генерација) за животот под опсада ги зајакнува врските со локалната заедница, го зајакнува чувството на припадност, учество и сопственост на историскиот наратив. Овој работен процес има и терапевтска улога и придонесува за заздравување на општеството.
Друга важна насока во процесот на работа на чувствителни теми, прашања за геноцид, злосторства, жртви и криминалци, е потпирањето на утврдените факти, користени како докази (за нас, историските извори) на судењата пред Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија, Меѓународниот суд на правдата и националните судови, како и истражувачите и партнерите ангажирани во архивското истражување. Еден таков пример е комеморацијата на дваесет и петгодишнината од геноцидот во Сребреница; „Сребреница 25: заедно против вирусот на негирање“ беше слоганот на големата регионална кампања предводена од еден од стратешките партнери на Музејот и можеби најдобриот познавач на работата на Хашкиот трибунал и архивите, СЕНСЕ – Центар за транзициска правда, кој ги обедини граѓанските организации од Босна и Херцеговина, Хрватска, Србија, Црна Гора и Косово (Историскиот музеј на Босна и Херцеговина беше единствениот музеј меѓу партнерите), што резултираше со синхронизирани активности во регионот и изложбата „Сребреница: геноцид во осум чина“ во Историскиот музеј на Босна и Херцеговина (и Пула). Употребата на документи, извештаи од судењето, материјали кои сведочат за тоа како експертите на МКТЈ ги истражувале, реконструирале и гонеле злосторствата и геноцидот извршени во Сребреница, третирани музеолошки, дава целосен легитимитет на третманот на темата и не остава многу простор за манипулација.[4] Музејот во последно време се занимава со независни истражувачки проекти, потпирајќи се на сопствените зајакнати капацитети, со цел да опфати одредени теми од поновата историја на Босна и Херцеговина. Најсвеж пример е третманот на политичката историја и улогата на институцијата Претседателство на РБиХ во периодот 1992-1995 година, претставено преку документи и други оригинални материјали на изложбата „Како да се зачува целосна и мултиетничка Босна и Херцеговина. Военото претседателство на РБИХ 1992–1995 година“, поставено во големата галерија на Музејот во јули оваа година. Малку порано на сличен начин беше обработена и темата за меѓународната солидарност кон Босна и Херцеговина и нејзините граѓани од 1992 до 1995 година.[5]
Уште една важна стратегија што Музејот често ја применува во својот пристап е работа со уметниците и користењето на уметноста во процесот на справување со минатото.[6] Примери за тоа има многу, без разлика дали на уметниците им била дадена можност да работат со историски извори и музејски материјали (на пр. Владимир Миладиновиќ, колективот Црвена итн.) или пак барале сопствен уметнички израз за да отворат некои од чувствителните прашања од минатото (Адела Јушиќ, Лана Чмајчанин, Аида Шеховиќ итн.), или ја променат перспективата на гледање на војната (изложбите „Мирот со женско лице“, „Уметност на војната“, итн.). Се покажа дека моќниот и сензибилизиран јазик на уметноста дава силен поттик за размислување, а има и значајна терапевтска моќ.
Навраќајќи се на првичните прашања за недостигот/моќта на музеите, како институции кои функционираат во дадени политички и социјални рамки и се одраз на состојбата на општеството, за справување со минатото, се извлекува заклучок дека е неблагодарно да се зборува и нереално да се очекува дека музеите можат да дадат значителен придонес на позитивните промени во општеството кога станува збор за овие процеси. Сепак, секогаш постои помал или поголем простор на слобода за дејствување и прашање е на волја и креативност како тој да се стекне и конструктивно да се искористи. Историскиот музеј на Босна и Херцеговина се обидува да го искористи освоениот простор на слобода за доброто на поединецот, заедницата и општеството во кое работи, верувајќи дека искуствата и работните стратегии можат да послужат како пример за другите заедници.
Елма Хашимбеговиќ е историчар и музејски консултант, родена е во Сараево 1977 година. Дипломирала на Катедрата за историја на Филозофскиот факултет во Сараево, а магистрирала на Катедрата за средновековни студии на Централноевропскиот универзитет во Будимпешта. Докторските студии ги завршила на истиот универзитет. Од 2001 година работи во Историскиот музеј на Босна и Херцеговина како кустос, учествувајќи во различни проекти и инсталации, вклучувајќи ја и постојаната музејска поставка „Опколено Сараево (2002/2003)“. Од 2013 година, таа е директор на Историскиот музеј на Босна и Херцеговина, каде развива и спроведува нови музејски стратегии и политики, активно го промовира музејот како место за истражување, едукација и конструктивен дијалог и како место отворено за сите. Уредник е на музејското списание Факти и артефакти и други музејски публикации. Таа е активен член на меѓународните асоцијации кои работат на полето на музеологијата, образованието и справувањето со минатото (Балканска музејска мрежа, Еуроклио, Мемори лаб и др.). Добитник е на францускиот Орден Витез за култура и уметност.
[1]Создавањето на Отвореното депо во рамките на Збирката на тридимензионални објекти претставува симболичен чекор во отворањето простор за критичко преиспитување на сопственото минато и социјалистичкото наследство. За Отвореното депо, види: Хоџиќ, Елма, „Промоција на културното наследство преку концептот „отворен музеј“: Hodžić, Elma, „Promocija kulturne baštine kroz koncept ‘otvorenog muzeja’: Otvoreni depo Historijskog muzeja BiH kao prostor kritičkog propitivanja socijalističkog naslijeđa“, Zbornik radova – Asocijacija informacijskih stručnjaka, bibliotekara, arhivista i muzeologa (BAM), 9, 2017, 45-52.
[2]Напишани се неколку дисертации и написи за Историскиот музеј на Босна и Херцеговина во поглед на неговата трансформација и улога: Selma Harrington, Other Modernism: Underpinning the Case of the History Museum of Bosnia and Herzegovina, doktorska disertacija (University of Strathclyde, 2020); Lana Balorda, Contested Heritage and Ethics of Care in the History Museum of Bosnia and Herzegovina, MA disertacija (Eberhard Karls University of Tübingen, 2022); Chrzová, Barbora. “Performing a difficult past in a museum: The History Museum of Bosnia and Herzegovina”, Slavia Meridionalis (19), 2019, 1-19; Harrington, Selma, Dimitrijevic, Branka i Salama Ashraf M. “Cracks and light: observing the Resilience of the History Museum of Bosnia and Herzegovina”, Martor 23, 2018, 143-161.
[3]Johanna Mannergren Selimović, “The Stuff from the Siege: Transitional Justice and the Power od Everyday Objects in Museums”, International Journal of Transitional Justice, 16/2, 2022, 220-234.
[4]https://srebrenica.sensecentar.org/
[5]„Разбуди се Европο. Мобилизација на поддршка и солидарност за Босна и Херцеговина и нејзините граѓани за време на војната 1992-1995 година“ [“Wake up Europe. Mobilizacija podrške i solidarnosti za Bosnu i Hercegovinu i njene građane tokom rata 1992–1995”], е насловот на изложбата поставена во Музејот во октомври 2021 година, врз основа на која подоцна беше создадена дигиталната платформа www.wakeupeurope.ba
[6]Tiffany Fairey, Rachel Kerr, “What Works? Creative Approaches to Transitional Justice in Bosnia and Herzegovina”, International Journal of Transitional Justice 14/1, 2020, 142-164..
