На 17 февруари 2023 година, додека Косово ја прославуваше својата 15-годишнина од независноста, еден новинар ги праша луѓето на улица која е централната фигура на Косово. Сите споменуваа мажи, чиишто имиња претходно сме ги слушнале.
Никој не го спомена името Бахрије Кастрати, ниту пак името на некоја друга жена.
Името Бахрије Кастрати првпат го сретнав по завршувањето на студиите. Нејзината приказна ме остави фасцинирана, воодушевена, но најмногу гневна. „Ова е неподносливо“ (Kështu nuk durohet), беа зборовите што ги изговори во март 1981 година, фрлајќи го послужавникот во студентската менза во Приштина. Во 1981 година, студентите првично протестираа барајќи подобри услови во студентската менза и домовите. Југословенската полиција ги уапси демонстрантите и насилно ги растера. Подоцна, ова доведе до масовни протести против целокупното угнетување со кое се соочуваа косовските Албанци во рамките на Југославија.
Сум слушнала за студентските протести во 1981 година. Речиси е невозможно да се студира на Универзитетот во Приштина и да се завршат студиите овде без да се слушне за тие протести. Поставени се статуи, напишани се книги, а улиците се именувани и по демонстрациите и по демонстрантите.
Настанот и луѓето беа втиснати во моето сеќавање. Протестите ги сметав за еден од најхрабрите обиди да се стави крај на „неподносливите“ околности во кои живееја косовските Албанци. Имав слушнато и имиња, но никогаш не бев слушнала за Бахрије, сè до моето дипломирање.
„Ова е неподносливо“, повторив налутено. Кога сфатив дека информациите за постоењето на една таква храбра жена не ми беа достапни толку многу години, се почувствував изневерено, во најмала рака. Ми беше ускратено сеќавањето за жената која остави белег во историјата и требаше да остави трага во моето воспитување како жена.
Ми беше ускратено правото да се сеќавам, а што е најважно, на Бахрије Кастрати ѝ беше ускратено правото да биде запаметена. Ѝ беше ускратена приказната, а во најмала рака вознемирува помислата на сите приказни за жени кои биле потиснати и демантирани.
Името на Бахрије Кастрати го сретнав дури кога имав 21 година и работев на мојата дипломска теза на тема женските права на наследство. Работев на поглавје во кое се објаснува улогата на жената во градењето на државата на Косово. Денес се прашувам зошто?
Зошто ми требаше да ја вклучам улогата на жената во градењето на државата за да го објаснам правото на жените на наследување? Дали затоа што бев воспитана да мислам дека некој заслужува права само ако некако бил вклучен во борбата што доведе до тоа Косово да стане држава? Или дека на жените им следуваат права само ако направат нешто за да ги „заслужат“?
Тоа не може да биде така.
За жал, сфатив дека вака се обликува иднината – од спомените што ги конструираме или, поеклататно кажано, од спомените што ни се наложени да ги градиме.
Верувам дека нашата меморија предолго е создавана на начин на кој се изолира жената во многу приватен, дури и херметички простор, а се труби на големо за делата на мажите. Историјата е напишана на начин на кој се бришат жените – таа не само што ги заборави; не го пропушти невино овој дел од минатото – туку намерно ги избриша.
Од мажи за мажи
Речиси една деценија откако првпат го сретнав името на Бахрије Кастрати, решив повторно да разгледам. Се сетив дека прво прочитав за неа во книга која беше релативно периферна во споредба со книгите кои обично се прогласени за „добри книги“.
Скоро има логична смисла во начинот на кој функционира патријархатот – ги чува женските имиња некаде каде што може да ги најде само оној кој навистина внимателно ги бара. Но, ајде да ги држиме надвор од училниците, од историските книги и весниците. И ова е патријархалност. И ова е мизогинија.
Како што вели хрватската писателка Дубравка Угрешиќ: „…со векови наназад, со громогласен шум, извици, ‘ржење и вокализирање, тие (мажите) нè принудуваат да слушаме“ (Угрешиќ, 2020 година). Истите мажи нè принудија да се свртиме на другата страна. Но, крајно време е ова да се промени.
Време е да не се правиме слепи кога станува збор за признавање на женската улога. За да го направиме ова, мора повторно да се навраќаме на нашите спомени, повторно да ги создаваме за нас, а потоа да им помогнеме на другите да создадат различни спомени – спомени кои не ја повторуваат исклученоста.
Прво, мораме постојано да одржуваме и да изразуваме доза на скептицизам во однос на историјата што ја учиме. Треба да се запрашаме: „Кој ја напиша оваа историја?“. Позиционираноста на оние што успеале да ја раскажат приказната е важна за тоа како се раскажува приказната и што создава приказната потоа.
Мора активно да ги раскажуваме нашите приказни. Треба да ги „носиме нашите медали“ (Алексиевич, 2018) и сето тоа да го правиме знаејќи дека предолго „ни ги крадеа победите“ (Алексиевич, 2018), а историјата навистина била МАШКА. Мора да продолжиме да ги документираме приказните на жените кои биле тука пред нас, а тоа може да започне со слушање на нашите мајки, тетки, баби и разбирање на нивната улога како политичка. И на крај, оние кои имаат ресурси – донаторите, владите, организациите – мора да ги поддржат овие документации.
Во име на учењето одново се навратив на името на Бахрије Кастрати и го барав на Google. Не добив резултати. Се обидов да користам клучни зборови како „демонстрации“ + „1981“ + „жени“ + „студенти“, но сепак, не најдов ништо. Барав дури и на Фејсбук и на Твитер, но безуспешно.
Речиси една деценија подоцна, се најдов во ситуација кога морав да пребарувам по текстови и објави за да најдам женско име. Чувството беше како да бараш игла во стог сено. Ние сме заробени во патријархалниот начин на конструирање на меморијата што нè тера да мислиме дека жените никогаш не биле тука. Или барем, нѐ тераа да веруваме дека жените припаѓаат на периферијата, во сенка, во дел од библиотеката што никој не го проверува. Нашата меморија намерно се конструира на начин кој ја одржува статус-кво позицијата на патријархатот.
Ова што се случува денес е доказ за тоа. И институциите и општеството во целина ја покажуваат својата неподготвеност да го признаат вистинското место на жената во историјата. Денес сè уште сме сведоци дека кога се во прашање вистинските нешта, патријархатот триумфира над правдата.
Од 477 улици во Приштина, само 11 се именувани по жени (Општина Приштина). Тоа сочинува нешто повеќе од 2 отсто од сите улици во главниот град на Косово. Ова значи дека шансата да се оди по улица именувана по жена е мала; некој можеби никогаш нема да ја доживее. Еднаш поминав покрај „Ганимете Трбеши“, а возбудата што ја почувствував беше слична на возбудата што би ја почувствувала кога би видела нешто многу необично, многу надреално. Истото важи и за статутите или скулптурите.
Во 2015 година беше изграден споменикот „Хероини“, со што беше означен еден чекор кон препознавање на жените. Меѓутоа, за вистински да се почитуваат нивните борби, страдања и придонеси, треба да се направи повеќе. Сведоци сме дека може да се направи повеќе. Направено е повеќе за да се слават мажите.
Да чувствувате ваква возбуда кога ќе видите женско име на улица или женско име на статуа е симптом на патријархатот.
Не сме наведени едноставно да мислиме дека жените не направиле ништо. Наложено ни е да го направиме тоа.
Што требаше да направат жените за да бидат препознаени? Се бореа. Готвеа. Чистеа. Протестираа. Хранеа. Одгледуваа. Стануваа. Пееја. Се спротивставија. Блескаа.
Што треба да направат жените сега за да бидат препознаени? Се борат. Готват. Чистат. Протестираат. Хранат. Одгледуваат. Стануваат. Пеат. Блескаат. Даваат отпор.
И преовладуваат. Порано или подоцна.
Во време на криза и немири, жените се нарекуваат „наши мајки“, „наши сестри“ и „наши ќерки“ – дури и „наша чест“.
„Мајката земја“ и „мајчинската должност“, како што забележува феминистичката научничка Синтија Енло, се најавуваат како јавни должности, како „национални активности“ (Енло, 2000) и како патриотски во време на војна. Во време на мир, „мајката земја“ брзо станува „татковина“. Тогаш уште еднаш сфаќаме дека кога станува збор за триумф на натпреварот „да се биде запаметен“, „мајчинството“ станува домашна, приватна и несуштинска „жртва“.
Во мирно време, исто како и во време на војна, жените се борат.
Жените во Косово денес наследуваат само помеѓу 14-17% од имотот, процент кој не е подобрен речиси една деценија откако ја работев мојата теза. Историјата стагнира кога станува збор за заслугите на жените. Но, не стагнира во обидите да ги инструментализира.
Време е да престанеме да ги инструментализираме „нашите мајки“ и „нашите сестри“ како алатки за зајакнување на машката самопобедоносна реторика и за градење подобра слика за мажот.
Препознавањето на жените е признавање на правдата и откажување од привилегиите. Голем дел од правдата е да не се натера жената да се чувствува како крадец кога има пристап до своето право да го земе она што со право е нејзино.
Со признавањето на ова, ние го признаваме и правото на друга жена навистина да се чувствува како да припаѓа, да се чувствува дека не мора да се бори за да излезе на површина. Тоа значи да се создаде простор историјата да биде поправедна и сеќавањата да бидат инклузивни, како што треба да бидат.
Денес, многу жени во Косово се сексуално малтретирани, силувани, па дури и убивани, додека институциите кои треба да ги заштитат седат и гледаат – тивко, го вртат погледот на другата страна.
Улиците исклучуваат, и симболично – повеќето од нив се именувани по мажи – и буквално – жените не се безбедни во нив. Секој пат кога жените се трудат да ги скршат ѕидовите на приватното и да бидат присутни во јавноста, тие се соочуваат со насилни одговори. Жените не се добредојдени.
Според извештајот на QIKA, само во јануари годинава биле пријавени 165 случаи на родово насилство врз жените. Зад секој од тие 165 случаи стои маж. Жртвата е жена со име.
Секоја година започнуваме и завршуваме со фемициди. Ја завршивме 2022 година со убиството на Хамиде Магаши, веднаш пред болницата каде што требаше да се породи. Наместо да преземе јасни чекори против фемицидот и да го нарече онака како што вистински треба да се именува, косовскиот премиер го инструментализираше за уште една националистичка изјава: „Двајца Албанци помалку, како што мора да мислат нашите непријатели“.
Повторно, жените стануваат дел од дискусијата кога мажите треба да кажат нешто за себе. Патријархатот повторно дава некакво „милосрдие“ кон жените кога му требаат за да се одржува.
И фемицидот е резултат на машките права. Ова право се поттикнува со тоа што се учат дека мажите ja поседуваат историјата и дека жените биле само додатоци, недостојни за параграф, статуа, медали или простор.
Да се заборави нешто што погрешно сте го научиле трае многу подолго од учењето. Потребен е труд и намера да се отворат тие книги на периферијата и сила за да се размонтира системот кој е граден толку долго. Поништувањето на она што е веќе направено бара многу, бидејќи бара храброст да се преиспита она што нè учат и какви спомени ни се сервираат. Потребна е храброст за активно да се застане против системот создаден толку прецизно за да им служи на мажите и да ги угнетува жените, а за тоа е потребна и жртва.
Жените во Косово уште еднаш покажуваат дека го имаат она што е потребно. Реагираат како и секогаш, со тоа што зборуваат и излегуваат на улица, се држат за раце, се сеќаваат, нè учат и им помагаат на другите да нè учат. Го трасираат патот кон правдата и без извинување го земаат она што е нивно, она што им беше украдено предолго: правото да бидат запаметени.
По Бахрије Кастрати повторуваат „Ова е неподносливо“, а ние како неа фрламе сè што ни стои на патот.
Аулона Кадриу е уредник на онлајн списанието „Косово 2.0“ со седиште во Косово. Дипломирала политички науки на Универзитетот во Приштина и има диплома од студии од областа на жените, родот и сексуалноста од Универзитетот во Канзас, САД. Нејзината работа и истражувачки интереси ги вклучуваат релациите помеѓу родот, војната и национализмот, ригидната и насилна мажественост, родот и социјална правда.
Библиографија:
Alexievich, S. (2018). The Unwomanly Face of War: An Oral History of Women in World War II. United Kingdom: Random House Publishing Group.
Enloe, C. (2000). Maneuvers: The International Politics of Militarizing Women’s Lives. United States: University of California Press.
Ugrešić, D. (2020). The Age of Skin. United States: Open Letter.
Qendra për Informim, Kritikë dhe Aksion (2023). Përgjatë muajit janar janë raportuar 165 raste të dhunës në bazë gjinore ndaj grave dhe vajzave. Last accessed on March 2, 2023. Accessible via: https://qika.org/pergjate-muajit-janar-jane-raportuar-165-raste-te-dhunes-ne-baze-gjinore-ndaj-grave-dhe-vajzave/
Општина Приштина. Список на имиња на улици. Последно пристапен на 2 март 2023 година. Достапно преку: https://prishtinaonline.com/uploads/lista_e_emertimeve_te_rrugeve_te_prishtines1.pdf
