Нема употребливи инструкции за живот во Босна и Херцеговина. Не постои дури и родителски советодавна етикета, иако би било корисно. Прваче, кое ми е многу драго, го опиша својот прв училишен ден во Кантонот во Сараево: “Тие свиреа песна за нас,станавмеи ја ставивме раката во нашето срце”. Што знае дете за химната! До крајот основното образование, ќе дознае за распаѓањето на Југославија, ќе добие краток преглед на прогласувањето на независноста на Босна и Херцеговина и Дејтонскиот мировен договор, а можеби и идејата за нов пристап кон учењето на историјата во овој кантон ќе оживее. Ако тоа прваче беше во некоја хрватска општина, ќе знаеше за хрватската историја и за војната.Во Република Српска, ќе учеше за поинаква понова историја. Доколку, случајно, присуствуваше на едно од двете училишта под еден покрив, тој можеби ќе можеше да размени ставови со некој од другото училиште. Во секој случај, до крајот на основното училиште, тој исто така ќе слушне многу за војната, Дејтонскиот договор и поделбите надвор од училиштето, така што ваквото формално образование за историјата само ќе биде допонително познавање на минатото на Босна и Херцеговина .
Ги прашав лицата кои припаѓаат на генерации родени по 1995 година што се сеќаваат на настаните што се случија во Босна и Херцеговина непосредно пред нивното раѓање. Спроведев истражување и бев заинтересирана да дознаам на што се сеќаваат, нешто, од било кој извор, во однос на работите на кои не беа сведоци. Опсегот на нивните одговори беше широк: најчести сеќавања се однесуваа на хероизмот или на жртвите, за фактот дека војната беше страшна, за жртвите на децата, за операцијата Бура, Срѓан Алексиќ, се до неочекувани чгестови (како што се помагање на оние лица од другата, непријателска страна, на кои им била потребна помош). Иако немаат лични податоци за војната од минатото, да не се лажеме – пост-воените генерации живеат и страдаат од воени трауми. И тие се сеќаваат. Сепак, кој филтрира такви спомени и како? Што се памети? И како сеќавањето / минатото го одредуваат нивниот живот?
Дали тие се воопшто заинтересирани за сето тоа минато? Ако не, тоа е сосема разбирливо. Зошто би биле ? Кога јас бев на нивна возраст ( сега веќе сум доволно стара за да го користам овој термин!), ова не беше прашање на интерес, туку реалност. Мирот, самото отсуство на војна, нè изненади речиси исто колку и војната. Таа беше нова, непозната ситуација, нови правила, нова реалност во која требаше да најдеме рамнотежа помеѓу она што сме биле, што сме, она што го искусивме и она што го сакавме. И се чини дека сакавме многу различни визии за иднината! И додека ваквите визии биле изградени и оживеани, ние градевме (да, да, сите од нас) наративи со кои пораснале повоените генерации. И тогаш наводно сме изненадени од “она што стана со нашата младост”! Навистина, што станало од нив? Уморни се од фактот што континуирано се нанесуваат во војна и се засилени за да се одбранат и да ги одбранат своите, незаинтересирани, агресивни, поделени и оние млади луѓе од Јајце (“оние Млади луѓе од Јајце “, како персонификација на сите млади лица во Босна и Херцеговина кои иницираат и носат промени на внатрешни и внимателно зачувани позиции). Во случај на наши млади луѓе, можеме да видиме и да прочитаме сè што сме всадиле во нив од 1995 година. Кога велам “ние”, навистина мислам на сите нас – семејства, училишта, медиуми, поединци, политичари, музичари итн. ., Сите ние придонесовме (или не успеавме да го сториме тоа, што е подеднакво важно) за полирање на огледалата што ја одразуваат целата моќ или немоќ на официјалните политики за сеќавање, лични истории, споменици, загреан национализам ,образовни системи, спротивни вистини. И кај нашите млади луѓе, постои одраз на она што во последните дваесет и една година успеавме да бидеме “зачувани” и “бесмртни” во Босна и Херцеговина. Со зачувување и овековечување на она што треба да се запомни, најчесто намерно, наместо несвесно, несаканите спомени се туркаат во заборав. И таквите несакани спомени се уште се таму, бидејќи ми се чини дека се уште е рано за заборав.
Сепак, кога институционално минато ја презема реалноста, охрабрувачки е фактот што огледалата на нашите спомени исто така го содржат делот кој сакаат да го доведат во прашање. Слушаме, гледаме и чувствуваме присуство на критичко размислување и алтернативни гласови. Како “експериментален наставен план” или “необележани места на страдање” или “историја на учење” или “несоодветни споменици” или “спомени 677”.
Во такви моменти жалам за изгубените потенцијални можности за обезбедување повеќе перспективи за младите луѓе – ние можеби треба да имаме контра споменици кои ќе се доближат до личните, индивидуалните и ќе овозможат поврзување со минатото на разбирливо, младо и човечко ниво; Ни треба повеќе отворени, видливи и побезбедни простори за критичко размислување и гласови за нашите минати и истории; Секако, потребна е поддршка и вклучување на сите нивоа (бидејќи ова не е само “улогата” на граѓанското општество и не може и не треба да дејствува исклучиво како опозиција на државата, ентитетите, кантоните, општините и локалните заедници). Но, да речеме дека не постои конкретно пропишано “вистинско време” за да се обнови граѓанската свест, активизам и соочување со минатото, но навистина се надевам дека не е доцна во БиХ.
Ова не е текст ниту пак земја со едноставен среќен крај. За Босна и Херцеговина или нејзините народи не важи тоа правило дека треба да “добиеме” или “да заслужиме” среќен крај во согласност со некои универзални принципи на правдата. Почитувано постконфликтно општество на Босна и Херцеговина, почитувани поединци и колективи, ние треба да го изградиме тоа самите . Клучното прашање останува – дали го сакаме тоа? (Ако е можно, без празни зборови на мудрост, како што се “иднината на светот е во нејзината младост”, што треба да се разгледа пред да се остави во наследство на младите луѓе, се работи за земја со ниска толеранција за другите, земја што е финансиски презадолжена ,политички застарена и социјално фрустрирана)
