Извор: Recom.link
Додека граѓанското општество во Косово работи на тоа да се создадат нови приказни, тие нема да бидат во можност да го ослободат општеството од постоечките етнонационалистички замки, надминување на култура на молчење, или да создадат услови за етничко помирување, без ангажирање со секојдневните потреби, интереси, и перспективите на жртвите, како и активно да се залага за вклучување на кажување на вистината, извинување и обештетување во националниот мировниот процес.
Гзим Висока
Отсуство на заеднички договорен и траен мир меѓу Србија и Косово предизвика контрадикторни приказни за минатото, и нема значителни напори од страна на меѓународната заедница во унапредување на официјалните процеси за вистината на фактите, жртвата во центарот на признавање, репарација на штета, или меѓуетничко помирување. Меѓународниот транзициски процес за правда на Косово е повеќе заинтересиран за одржување на стабилноста од документирање на вистината за минатото и доведување правда на жртвите. Во оваа неуредна состојба, транзициска правда стана идеолошки инструмент и извор на меѓусебно несогласување, делегитимизација, и фрагментација. Етно-националистички приказни за минатото и понатаму преовладуваат, а жртвите од конфликтот се игнорирани и инструментализирани за политички цели; различни форми на документација и комеморација се усогласуваат на етнички антагонизам, а не политичко и социјално помирување; и официјалните процеси на документација и кажување на вистината се запоставени.
Главните елементи на документација, фокусирани главно на казната на правдата, беа спроведени од страна на МКТЈ, УНМИК, ЕУЛЕКС и други меѓународни организации во Косово. Примарната цел на овој документ е да се соберат доволно сигурни докази за судско гонење на високи политички и воени лидери од сите страни на конфликтот во поранешна Југославија . Друг дел од овој документ се користи за политичка одмазда од страна на владите на Србија и Косово. Документацијата од една страна е наменета првенствено за да го делегитимизира минатото, сегашноста и иднината на политичките стремежи. Во изминатите две години, дебати Советот за безбедност на ОН за Косово стана бојно поле помеѓу претставниците на Србија и Косово за промовирање на различни приказни за минатото. Процесот на транзициската правда во Косово беше искористен од страна на Србија да ја делегитимизира потрагата на независноста на Косово и да ги ослабне нормативните аргументи на Косово за држава врз основа на кршење на човековите права во минатото. Од друга страна, Косово направи честа врска со српските воени злосторства во Косово, со цел да ја оправда својата независност и бара меѓународно признавање, истовремено обидувајќи се да ги дискредитира напорите на Србија за да се спречи меѓународна интеграција на Косово.
Овие видови на документација вкоренети во различни политички агенди направија паралелни, и често неконзистентни сметки, и ги загрозија напорите за намалување на јазот помеѓу различните приказни од минатото. Документацијата се користи во изградбата на идентитетот на жртвување, во понижување на другите, и во акумулацијата на моќта во име на жртвите од минатото . Документацијата за воени злосторства за изградба на официјалните политички приказни ги маргинализираа етичките размислувања за жртви на двете страни на конфликтот. Овие моноетнички практики на сеќавање во постконфликтното придонесоа за монополизација на просторот и правото да се потсетиме на минатото.
Во обид да се надминат овие предизвици, организациите на граѓанското општество одиграа витална улога во признавањето на жртвите од конфликтот во Косово, како и пополнување на празнината создадена од недостатокот на формален механизам во потрага по вистината. “Косовската книга на меморија (КМБ), преземена од страна на Центарот за хуманитарно право (ХЛЦ), е првиот од повеќето сериозни напори да се документираат човечки жртви за време на војната во Косово. КМБ е нова форма на виртуелно споменување за надминување на етно-националистички приказни поврзани со обезбедување на сигурна документација со помош на широк спектар на податоци кои се различни во обемот и точноста. КМБ содржи дигитална и печатена база на податоци за сите 13 535 луѓе кои загинаа и исчезнаа за време и непосредно по конфликтот во Косово (1 јануари 1998-31 декември 2000 година). Записникот се базира на 31 600 документи и повеќе од 10.000 изјави на сведоци, а со тоа обезбедува прецизен и детален приказ на сите човечки жртви, вклучувајќи ги и нивните лични детали, кратко резиме на своите животи и смртта, и референци на изворите како наратив. Бидејќи материјалот на комеморацијата во Косово и Србија се уште е хиерархиски и етнички поделен, никаков обид не е направен за заеднички да се одбележат албански и српски жртви, или да се создадат естетски форми на граѓанска комеморација. Со цел да се надминат етнонационалистички комеморациски практики и евентуални манипулации на бројот на жртвите, ХЛЦ има документирано човечки жртви од секоја етничка група, и цивилни и униформирани категории, сите заедно.
Покрај ветувачкта природа на оваа документација на граѓанското општество, постојат најмалку три критични неизвесности кои можат да го ограничат саканиот ефект. Првата несигурност е ефектот на КМБ на семејствата на жртвите и исчезнатите лица во Косово. КМБ се обиде да се изгради вистината во врска со околностите на смртта на жртвите, но останува нејасно колку тоа ги улови аспектите на меморија и споменување. Обезбедениот и доказниот вид на документација и интервјуирање на сведоци ненамерно може да не успее да ги фати вредните аспекти на спомените од живите сведоци. Втората неизвесност е недоволното политичко прифаќање и официјално одобрување на документацијата на граѓанското општество и во Косово, Србија, и во рамките на пошироките меѓународни тела, како што се Обединетите нации и ЕУ. И двете страни продолжуваат да ги користат постарите личности за воените жртви и природата на воени злосторства. Владата на Србија активно се обидува да го дискредитира ХЛЦ и поднесе тужби против нив во домашните судови да ги оспори нивните докази и наоди. Недостатокот на политичка поддршка и поддршка за овој тип на документација во Србија и Косово може да ја намали своето политичко влијание и да го стави проектот во опасност на одделни интереси. Третата и последна неизвесност е улогата на КМБ во придонесот кон етничко помирување во Косово. Теоретски и компаративни истражувања покажуваат дека е тешко да се најде причинско-последична поврзаност меѓу кажување на вистината и градење на мирот. Веројатно, организациите на ХЛЦ и други граѓанскИ општества, од скромност и воздржаност, не превземаа проактивен став во застапувањето за официјално признавање на нивните наоди и инкорпорирање на вистината за наоѓање во агендата на постојните дијалози во склоп со ЕУ за нормализирање на односите меѓу Косово и Србија.
Додека граѓанското општество во Косово работи на тоа да се создадат нови приказни, тие нема да бидат во можност да го ослободат општеството од постоечките етнонационалистички замки, надминување на култура на молчење, или да создадат услови за етничко помирување, без ангажирање со секојдневните потреби, интереси, и перспективите на жртвите, како и активно да се залагаат за вклучување на кажување на вистината, извинување и обештетување во националниот мировниот процес. Жртво- ориентираните пристапи за виртуелно споменување промовирани од страна на граѓанското општество, исто така, треба да бидат преведени на материјални и релациони форми на споменување, со цел да се одржува рамнотежа на етно-националистичка политика на меморијата и да се промовира помирувачки механизми за кажување на вистината, кои на крајот ќе ги унапредат и правдата и помирувањето.
Научници и практичари на транзициската правда треба да се вклучат повеќе темелно со политиката на меморијата на одлуки, и да интернационализираат преодна механизми за улогата на правдата во промовирање на помирување и прогресивно сеќавање. Меѓународната заедница треба да ги поддржат човечките пристапи кон споменувањето, наместо да дозволат моноетнички манипулативни одлуки. Промовирање на таквата политика на вистината може да игра конструктивна улога во градењето на прогресивен и помирувачки мир. Меѓутоа, таквите процеси треба да се применуваат од раните фази на градење на мирот, треба да се надополнуваат формални и неформални одни правосудни механизми и треба да се надополнуваат други локализирани активности за формирање мир.Така, воспоставување на рамнотежа помеѓу не-политизирано кажување на вистината и прогресивно помирување во ерата на виртуелно споменување останува еден од главните предизвици по насилните конфликти за современото документирање на минатото за кршење на човековите права и воени злосторства.
Д-р Гзим Висока е предавач по мировни и конфликтни студии на Универзитет во Даблин, Ирска. Ова е врз основа на неговата претстојната статија во весник на пракса за човекови права со наслов “Ограничена вистина: Транзициска правда и Политика на сеќавањето во Косово”. Објавуваните дела на д-р Висока е на пост-конфликтното градење на мир и меѓународно управување може да се најде на: http://www.gezimvisoka.com
