Кога шетате низ фреквентните улици на Скопје, главниот град на Северна Македонија, среде гласниот двонасочен автомобилски сообраќај, веднаш до главниот плоштад во градот, има еден голем фабрички комплекс, кој ако сте посетител може лесно и брзо да го одминете без да обрнете многу внимание. ТКС Империјал Тобако стои на местото на поранешниот монопол – фабрика за тутун, обележје на предвоеното Скопје, лоциран во непосредна близина на железничките пруги. Типичната архитектура, деловниот изглед и строгата безбедност, карактеристични за фабриките насекаде во светот, не ја навестуваат тајната приказна што демне зад неговите огради. Сегашноста на објектот сигурно ни оддалеку не ја разоткрива темната страна на неговото траорно минато.
Посетител, или жител, како мене и тебе, рамнодушно ќе помине покрај него, а сепак малата, но динамична, еврејска заедница се собира таму секој 11 март да ја одбележи смртта на своите најблиски. Ова е местото каде што Евреите од Скопје, Битола и Штип, откако беа насилно собрани од своите домови среде ноќ, беа донесени и чувани таму пред да бидат испратени на крајната дестинација – логорот на смртта Треблинка. Ниту еден од нив не се врати.
Пред самата Шоа (хебрејски за холокауст) имало околу 7.300 Евреи кои живееле во еврејските заедници во Скопје, Битола и Штип. Таму тие живееја во дехуманизирачки услови кои постојано се влошуваа, како што диктираше Законот за заштита на нацијата наметнат од бугарските окупаторски сили. Комесаријатот за еврејски работи, предводен од Александар Белев, основан во 1942 година, издаваше една антисемитска наредба по друга: Евреите беа принудени да носат „Давидова Ѕвезда“ како знак на препознавање, им беше забрането да вршат финансиски трансакции во готовина, и им беше забрането да ги посетуваат социјалните институции и јавните локации. Овие наредби и ограничувања го отворија патот за потпишување на договорот, на 22 февруари 1943 година, помеѓу бугарскиот комесар за еврејски прашања, Александар Белев и германскиот полномошник, Теодор Данекер, кој ја регулирал првична депортација на 20 000 Евреи од Северна Македонија, Тракија и старите делови на Бугарија. Пред потпишувањето беше спроведен темелен попис на целото еврејско население, ставајќи го во функција Конечното решение за македонските Евреи. За привремен камп за транзит беше избран монополот – фабриката за тутун. Забрзаните подготовки за нивното пристигнување се одвиваа во целосна тајност.
Во зората на 11 март, Евреите од Скопје, Битола и Штип насилно ги разбудија од сон повеќе од стотина бугарски агенти, полицајци, војници и претставници на Комесаријатот. За да спречат секаков отпор, на Евреите им било кажано дека ќе бидат привремено преселени во Бугарија и дека треба со себе да ги земат своите пари и скапоцености. Додека ги носеле Евреите, клучевите од нивните домови биле предавани во сопственост на бугарската полиција.
По пристигнувањето во монополот, секој Евреин бил темелно пребаруван дали носи пари и скапоцености. Според еден преживеан: „беа поставени неколку маси во дворот на фабриката, а полицијата и агентите стоеја таму. На масите имаше накит, злато, часовници и можевме да видиме дека џебовите на агентите беа полни“. Контактот со секој надвор од привремениот транзитен камп бил забранет и вооружените стражари патролирале постојано. На бугарските власти им биле потребни три дена да им дозволат на македонските Евреи да одат во тоалет и да се напијат малку вода. Им биле потребни пет дена да им обезбедат малку храна за Евреите – леб со грав и супа од ориз.
Условите не се опишуваат со зборови: имаше само 15 тоалети за околу 7.260 затворени Евреи, и им беше дозволено да ги користат во групи и под надзор. Оние кои беа болни останаа без медицински залихи. Храната се дистрибуираше двапати на ден за возрасните и три пати за децата. Спиеја на дрвени подови во ладни, влажни простории. Немаа ќебиња. Жените беа носени во посебна просторија каде беа силувани и понижувани од полицајците. Во воздухот имаше сеприсутен мирис на неискажлива суровост, глад, болест и смрт.
Само околу 165 Евреи беа ослободени од Монополот. Некои од нив поседувале шпански пасоши поради нивното сефардско потекло или биле италијански државјани. Другите биле ослободени со нивните семејства затоа што биле лекари или фармацевти.
Престојот на Евреите во Монополот траел 11 долги и болни денови. Фабриката беше во непосредна близина на железничките пруги, така што следното движење беше лесно обезбедено. Првиот транспорт до логорот на смртта во Треблинка се случи на 22 март и се состоеше од 2,338 Евреи, проследен со втор транспорт од 2,402 Евреи на 25 март. Третиот и последен транспорт бил извршен на 29 март и со него се превезувале 2,404 Евреи до нивната крајна дестинација. Неверојатни 98 проценти од целото еврејско население во тоа време кое живеело во Северна Македонија било убиено во Треблинка.
Посетител, или жител, особено помлад кој не се сеќава на овие локални настани, рамнодушно поминува покрај ова место. А, сепак, моментално стојам во една од концентрационите простории, просторија која е зачувана во првобитната состојба со внимателното дејствување на ТКС Империјал Тобако. Мислам на баба ми, Сара-Шарика Бераха, која не беше на списоците толку прецизно подготвени од бугарските власти. Но, нејзините родители и брат беа. Наречете го среќа. Или можеби „Господ ве чува“ како што се вели во псалмичката молитва. Сара се омажи за мојот дедо неевреин, нејзината љубов од средно училиште, непосредно пред да се случи целиот пекол. Откако ги смени своето име и презиме, таа не се најде на таа листа. Секоја година непосредно пред 11 март, мајка ми се сеќава, ќе го прекинеше молкот и ќе зборуваше со солзи во очите. Таа ја раскажуваше приказната за тоа како, еден ден, отишла да ги посети своите родители и брат во Монополот. Тие кратко зборуваа низ оградата и успеаја да и дадат некои вредни предмети – пари и накит. Никогаш повеќе не ги видела.
Сѐ уште ми се свежи сеќавањата на моите посети на спомениците на Холокаустот низ годините: првата кога бев во раните дваесетти години во куќата на Ана Франк во Амстердам, каде што неутешно плачев. Двапати, во Ерусалимскиот Јад Вашем кој влева стравопочит, брутално убав и свечен. Еврејскиот музеј и спомен обележје на убиените Евреи во Европа, во самото срце на Берлин, во Германија каде сѐ уште се чувствува вината. Аушвиц-Биркенау, каде што тишината е толку раширена, непробојна и неотповиклива, се чини дека има свој живот, или поточно, се чини дека обвива цел универзум, каде што се придружив во кадишот на жалост. Полин, еврејски музеј сам по себе, изграден на местото на поранешното и озлогласено гето во Варшава. И неодамна, во Вашингтон, импресивниот и неизбришлив Меморијален музеј на холокаустот на САД. Во мојот роден град, постојат два такви споменици – Меморијалниот центар на холокаустот за Евреите во Македонија, а другиот не толку познат. Оној покрај кој многупати често поминуваме. Токму во овој привремен камп и постојан споменик читам молитва за семејството на баба ми и за 6 милиони евреи.
Како и сите споменици, и овие споменици на холокаустот постојат на таа нејасна граница помеѓу минатото и иднината, помеѓу тагата и надежта, помеѓу сеќавањето и предупредувањето.
Тие зборуваат за неизмерното страдање и доблесен нов свет.
Ti (h) yena nafshote (h) em serurot bisror (h) achayyim.
Нивните души нека бидат вечно врзани со живите.
Јана Ничота Дипломирала англиски јазик и книжевност на Универзитетот Св. Кирил и Методиј во Скопје. Таа е Валтер Бенјамин стипендист на Паидеиа – Европскиот институт за еврејски студии. Во моментов ја пишува магистерската по политички студии на Институтот за општествени и хуманистички науки – Скопје и е генерален секретар на еврејската заедница во Северна Македонија.
