Учебниците за историја на Србија содржат високо селективна понуда на информации, открива студијата на Центарот за хуманитарно право. Особено, нарацијата за “само-виктимизација” на војните од 1990-тите години добива критична перцепција за минатото, тврди Маријана Тома.
За време на вооружените конфликти во поранешна Југославија повеќе од 130.000 лица ги загубија своите животи, неколку милиони станаа бегалци или внатрешно раселени лица, а ние сè уште бараме околу 10.000 исчезнати лица. Десетици илјади луѓе беа жртви на различни воени злосторства извршени во овие конфликти: масовни убиства, насилни исчезнувања, систематско силување и други форми на сексуално насилство, како и тортура во бројни концентрациони логори и центри за притвор.
Значителен број на факти во врска со овие злосторства се судски воспоставени пред Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКСЈ), кој беше проследен со бројни иницијативи (главно од граѓанското општество) за справување со минатото. Сепак, државите во регионот продолжуваат да го негуваат конфликтот преку охрабрување на националистичките наративи за минатите војни, главно врз основа на само-виктимизација и целосен недостаток на емпатија за страдањата на припадниците на други етнички групи.
По политичките промени во октомври 2000 година, меѓу другите потешкотии, Србија се соочи со предизвици за изградба на одговорна и чесна врска со наследството на воените злосторства извршени од страна на припадниците на српските сили за време на југословенските војни. Овој напор беше еден од најважните предуслови за помирување со своите соседи, Босна и Херцеговина, Хрватска и Косово.
Иако од 2000-та година има одреден напредок во спроведувањето на одредени механизми на транзициска правда, севкупната дефиниција, имплементација и исполнување на основните цели и стратегии за справување со наследството на злосторствата извршени во 1990-тите не беа третирани како приоритет. Процесот на транзициска правда не беше резултат на чесна намера на политичките елити да се помират со своите соседи. Напротив, тие елити ја искажаа таа намера само како резултат на политичко уредување и притисок од меѓународната заедница и нејзините институции. Во Србија, одговорноста за злосторствата извршени од страна на припадници на српските сили беше одбиена или рационализирана со инсистирање на злосторствата извршени врз Србите, што го преувеличува бројот на српските жртви и го минимизира бројот на жртви на други етнички групи.
Последиците од овој вид на сфаќање на злосторствата од минатото се опасни за општеството на многу начини, но најмногу за генерациите родени непосредно пред и по војните. Не само што помладите генерации никогаш не играле значајна улога во иницијативите за справување со минатото и спроведувањето на транзициската правда, но овие генерации се исто така наследници на доминантни наративи за сопствената нација како единствена или најголема жртва на вооружени конфликти во 1990-тите. Овие приказни се евидентни во рамките на системот на формално образование, кој претставува неточни претстави од неодамнешното минато, преку селективно презентирање на фактите и пристрасна анализа на воените настани. Ова толкување е особено распространето во презентацијата на воените злосторства во текот на 1990-тите во учебниците по историја во Србија и толкувањето на неодамнешното насилно минато кое сакаат да биде прифатено од страна на младите.
Во својата “Анализа на содржината на учебниците по историја во Србија во врска со војните во поранешна Југославија со оглед на фактите утврдени пред МКСЈ”, објавена во декември 2015 година, Центарот за хуманитарно право (ЦХП) ја презентираше најдеталната студија за воените злосторства во учебниците за историја на Србија. Центарот за хуманитарно право откри дека злосторствата извршени во поранешна Југославија се презентирани на пристрасен и површен начин, со селективен избор на пожелни информации, со цел да се претстават Србите како единствени и / или најголеми жртви на конфликтите во 1990-тите, додека фактите за страдањата во другите нации во регионот, или српската одговорност за тоа страдање, се целосно занемарени. Дополнително, учебниците посветуваат поголемо внимание на распаѓањето на Социјалистичка Федеративна Република Југославија (СФРЈ), додека нарациите за војните, а особено за воените злосторства, се презентирани само со неколку реченици. Пристрасен начин е забележлив дури и во делот што ја објаснува политичката криза што доведе до распаѓање на поранешна Југославија, што ја припишува целата одговорност на “сепаратистичките” тенденции на хрватскиот и албанскиот национализам.
Причините и последиците од конфликтот во Хрватска добиваат најголемо внимание во учебниците за историја на Србија, иако тоа не беше најинтензивниот или катастрофалниот конфликт во поранешна Југославија, ако се зборува за бројот на загинати и исчезнати, ниту пак беше спроведена на територијата на Србија, како што беше косовскиот конфликт. Значително внимание се посветува на уништувањето во Вуковар на почетокот на војната, додека не се споменуваат злосторствата извршени од страна на српските сили против хрватските цивили на територијата што тогаш биле контролирани од српските сили. Најголемо внимание се посветува на операциите на хрватската армија и на полицијата од 1995 година – “Флеш” и “Бура” – во кои “планирано етничко чистење на Србите од Западна Славонија”, како и “Срби од Лика, Кордун, Бања и Далмација” беше извршено. Што се однесува до жртвите убиени додека живееле во Хрватска, се споменуваат само припадниците на српскиот народ.
Војната во Босна и Херцеговина доби најмалку внимание во српските учебници, иако тоа беше најинтензивниот конфликт, како што укажува бројот на извршени злосторства (најголем број обвиненија пред МКСЈ беа покренати за злосторствата извршени во БиХ) и бројот на несрпски лица (околу 100,000) и Срби (околу 25,000) кои загинале и исчезнале. Злосторствата извршени во Босна и Херцеговина се споменуваат во кратки црти, без никакви детали за правните дефиниции за злосторства, кој е одговорен за страдање или етнички информации за жртвите. Само криминалот во Сребреница добива поголемо внимание, иако повеќето учебници ја избегнуваат правната дефиниција за геноцид, како што е утврдено во бројните пресуди на МКСЈ за припадниците на политичкото и военото раководство на босанските срби. Само еден од учебниците е поконкретен за судењата за воени злосторства за Сребреница. Сепак, овој учебник исто така споменува дека бројот на жртвите (8,000 Бошњаци) се уште е спорен, а за жртвите сè уште постојат веродостојни разговори. Покрај тоа, авторите се сосема неточни кога тврдат дека пресудата на Меѓународниот суд на правдата (МСП) во случајот на Босна и Херцеговина против Србија призна дека геноцидот извршен во Сребреница нема никаква врска со Србија. Всушност, напротив, пресудата на МСП прогласи дека Србија е одговорна за кршење на Конвенцијата за спречување и казнување на злосторството на геноцидот, бидејќи не го спречува геноцидот и не ги казнува одговорните.
Вооружениот конфликт во Косово е претставен само преку перспектива на бомбардирањето на НАТО и се фокусира на жртвите што беа убиени од страна на силите на НАТО, материјална штета што му беше нанесена на Србија помеѓу март и јуни 1999 година, како и страдањата на неалбанците во Косово по повлекувањето на српската армија и полиција. Се споменува прецизниот број на уништени куќи, училишта, болници и споменици, иако бројот на цивили кои ги загубија животите се споменуваат само со проценки (помеѓу 1,200 и 2,500 лица). Иако голем број политички и воени лидери на Србија се прогласени за виновни и осудени за злосторства во Косово, српските учебници не ги спомнуваат страдањата на албанските цивили (повеќе од 10,000), пред или за време на бомбардирањето на НАТО.
Овие толкувања на војните од 1990-тите во учебниците по историја во Србија не даваат позитивен придонес кон критичната перцепција на минатото или образованието на новите генерации – нешто што ќе придонесе за процесот на помирување во регионот. Напротив, како што спомена историчарот Дубравка Стојановиќ, презентацијата на таквите наративи служи како “предвоена обука” и подготовка за идните носители на одлуки да создадат нови конфликти. Мобилизацијата на новите генерации преку системот на формално образование, кога е додадена на доминантната приказна за Србија како “нација-жртва” која политичките елити и медиумите ја презентираат, успешно го спречува процесот на справување со минатото. Тоа го отежнува расклопувањето на “залог за тишина” на која постарите генерации се придржуваат кога нивните деца го поставуваат прашањето: Што правевте за време на војните?
Маријана Тома, историчар од Белград, е експерт за транзициска правда и се занимава со минатото. Помеѓу 2012 и 2016 таа беше заменик извршен директор на Центарот за хуманитарно право. Таа стана член на ЦХП во 2003 година, каде што работи на документирање на воени злосторства, усна историја, присилни исчезнувања и транзициска правда. Во изминатите 14 години, таа е вклучена во бројни проекти поврзани со транзициска правда во регионот, како и на меѓународно ниво. Маријана е дипломиран историчар од Белградскиот универзитет и магистрант по политички науки од Универзитетот во Кејптаун, Јужна Африка. Маријана пишува и предава за транзициска правда во бројни регионални и меѓународни неформални и формални образовни програми.
