Освен од личен агол, постојат уште најмалку три начини на кои можеме да се потсетиме на војната. „Првиот начин подразбира барање помирување со поранешниот непријател, ублажување на конфликтот, и затоа е инклузивен. Вториот начин промовира национална самопотврда преку исклучување на непријателот, затоа е непомирлив и ексклузивен. Третиот има за цел да се одбрани од реалната или замислена закана и да се расчистат старите сметки – затоа е ексклузивен и агресивно одбранбен“.[1]Иако, кога ги гледаме дневните вести или ги слушаме предизборните говори на политичарите, можеби ни се чини дека преовладуваат вториот и третиот начин, првиот тип на сеќавање на војната е присутен во Босна и Херцеговина, Хрватска и Србија во последните 20 години или повеќе. Заедно со него, има интерес за минатото и сеќавањето со доминантен женски и локален наратив. Овој тип на меморија го доживуваат уметниците, активистите и авторите за кои овде ќе се дискутира „како должност, не веќе спонтано“, како што Пјер Нора го објаснува освојувањето на меморијата од историјата.[2]
Иако овој текст се фокусира на неколку уметнички интервенции создадени од авторки во изминатите две-три години, би било неправедно да не се споменат имињата на неколку уметници кои се бореа против заборавот, се соочија со минатото и на различни начини се занимаваа со идентитетските прашања. На пример, некои од делата на хрватската уметница Сања Ивековиќ го одржуваат жив споменот на жените прогонувани во Втората светска војна. Фотографиите, инсталациите и другите форми на уметност на Шејла Камериќ нудат нејзини социјални, критички и интимни коментари, меѓу другото, за војната во Босна и Херцеговина. Видеото од 1998 година „Јас сум Милица Томиќ“[3]истражува како идентитетите се градат во врска со комплицирани механизми, антагонизми и недостатоци. Според зборовите на авторката, „Како можеш силно да веруваш во нешто, додека телото ти кажува нешто сосема друго?“[4]
Интервенцијата е акција која директно ја менува постојната состојба или процес, а неколку уметнички интервенции за кои се дискутира во овој текст функционираат како успешни хируршки интервенции кои помагаат во заздравувањето на ткивото на нашето секојдневие. Сите избрани изложби се однесуваат на жени и авторите на тие изложби се жени. Тие се создадени приближно во исто време и поврзуваат неколку генерации жени, покажувајќи ги нивните директни искуства: на мајките од Сребреница, на жените жртви на сексуално насилство за време на војната, на жените борци, мировните активистки, но и на жените од Антифашистичкиот фронт на жените (АФЖ). Дали има смисла да се поврзат овие изложби?
Причината зошто овие изложби можат да се поврзат е што всушност сите тие раскажуваат различни делови од иста приказна. Од АФЖ и „она што ни го даде нашата борба“ (Шта је нама наша борба дала), преку белградската уметница која со нејзината интервенција прави „чин на граѓанска храброст“ во српски контекст, до изложбата за децата родени како производ на силувањата во БиХ, што отвора табу тема и го нарушува општествениот поредок, и изложбата која ги прикажува секојдневните мировни приказни на жените, но и воинствените лица на жените. Што ги поврзува овие интервенции? Сите тие се засноваат на наративи кои се спротивставуваат, во поголема или помала мера, на доминантните наративи на средината во која се создадени. Ова може да биде еден од мотивите за создавање на овие дела.
Има неколку вакви изложби. Изложбата на Јелена Јаќимовиќ АрхиВојна: Приказни и сеќавања за геноцидот во Сребреница (ArchiWar: Stories and Memories about the Genocide in Srebrenica); изложбата Бегство (Breaking Free) за децата родени поради војната во Босна и Херцеговина, во коавторство на Ајна Јусиќ; изложбата Мир со женско лице (Peace with a Female Face), што е создадена во соработка со мировното движење „Мир со женско лице“ и Форумот за цивилна мировна служба (форумЗФД); изложбата со избрани материјали од Архивот на антифашистичката борба на жените на Босна и Херцеговина и Југославија, собрани од Здружението за култура и уметност „Црвена“ во последните десет години насловена како Што почнавме заедно, ти заврши… – АФЖ 1942 година; и изложбата Жени борци на Армијата на Босна и Херцеговина, создадена во соработка со Здружението на „Жени борци 92-95“, Архивите на Федерацијата на Босна и Херцеговина, и архивите на Унско-савскиот кантон и на Музејот Тешањ.
Идејата на Дерида дека „архивизацијата произведува онолку колку што го забележува[5] настанот“ може силно да се поврзе со намерата на изложбата „Што почнавме заедно, ти завршуваш… – АФЖ 1942 година“. Оваа изложба прикажува специјално избран материјал од Архивот на Антифашистичката борба на жените на Босна и Херцеговина и Југославија, кој Здружението за култура и уметност „Црвена“ го собира во последните десет години.[6]. „Црвена“ е феминистичка и левоориентирана организација од Сараево, која, меѓу другото, архивира историски докази „за работата и активноста на Антифашистичкиот фронт на жените на Босна и Херцеговина, учеството на жените во Националната ослободителна борба и изградбата на социјалистичка Југославија“ во изминатата деценија.
Целта на архивата е да мотивира нови борби на фронтовите што треба да ги воспоставиме и во многуте битки што треба да ги добиеме. „Револуцијата се случи. Да започнеме уште една!“[7] Мисијата на АФЖ, која беше укината по само единаесет години, требаше да ја наследат женските организации од поранешните југословенски републики.[8] Екипата на „Црвена“, заедно со Центарот за култура Босански Петровац, постави изложба на точното место каде што формално беше формиран АФЖ на Југославија на 6 и 7 декември 1942 година. Покрај архивските материјали, на изложбата беше претставен и вез „АФЖ, недовршена работа“, изработен од дваесет жени во Берлин и Сараево, специјално за оваа изложба. Андреја Дуганџиќ објаснува: „Везената порака од минатото се обидува преку везењето да ја поврзе денешната ера и одамна изгубеното минато“. Така, везот станува израз на надеж, материјализирајќи го верувањето на АФЖ дека заедно жените можат да го закрпат светот и да го држат заедно. Фактот дека работата е незавршена симболично укажува дека прашањата што АФЖ ги иницира сè уште не може да се сметаат за затворени.[9]
Изложбата на Јелена Јаќимовиќ, со архивски термин во насловот „АрхиВојна: приказни и сеќавања за геноцидот во Сребреница“,[10] како што вели страницата на која може да се погледне изложбата, е создадена како форма на отпор против доминантната политика на меморија во Србија која се заснова на национализам и милитаризам, рефлектирана и во негирањето на воените злосторства и геноцидот извршени од српската страна, со глорификација на осудените воени злосторници и војската, како и инструментализација на српските жртви. Авторката на изложбата е мировен активист од Белград која учествуваше на Маршот на мирот[11] 2022 година и беше директно инспирирана од приказната за Амра Бегиќ Фазлиќ, „жена која го преживеа геноцидот во Сребреница и која работи во Меморијалниот центар Поточари, чиј татко и дедо беа убиени во јули 1995 година“. Нејзината приказна за сонот во кој ги бара коските на својот татко, за бебето Фатима, за нејзината најдобра пријателка, соседите, семејството, навикнувањето на смртта, нејзиниот татко и Сребреница е едно од многуте лични искуства кои мора да се слушнат и никогаш да не се заборават“.[12] Преку илустрации и текст, изложбата прикажува лични приказни од архивите на судски документи, видеоматеријал, фотографии и приказни што Меморијалниот центар во Сребреница продолжува да ги собира.
Изложбата „Мир со женско лице“ е резултат на соработката и напорите на женското мировно движење „Мир со женско лице“ и Форумот за цивилна мировна служба (форумЗФД) за интегрирање на женската перспектива и репрезентации во процесите на соочување со минатото и градење на мир во Босна и Херцеговина (БиХ), вклучувајќи ја и женската страна на приказната за преживување и надминување на последиците од војната. На прашањето колку е важно да се има изложба за војната од перспектива на жените, Радмила Жигиќ, координаторка на иницијативата „Мир со женско лице“ која ја создаде изложбата, вели: „Поради едноставниот факт што жените сочинуваат 50 проценти од населението. Живееме во патријархално општество каде што големите историски настани се дискутираат од перспектива на мажите, особено војниците и политичарите. Ова не е специфично само за Босна и Херцеговина, туку се случува и во други земји“. И Радмила нè потсетува дека најмалку еден милион жени морале да ги напуштат своите домови за време на војната, многу од нив биле жртви на сексуално насилство, а околу десет илјади жени биле убиени. „Оваа реалност, како и индивидуалните судбини, треба да бидат дел од нашата меморија. Историјата им припаѓа на сите, вклучително и на жените.“ Изложбата прикажува граѓански активисти и на тој начин го разбива стереотипот за жените како пасивни жртви на војната.[13]
Ајна Јусиќ и Здружението „Заборавени деца на војната“ направија изложба за мајките и нивните деца родени како резултат на војната во Босна и Херцеговина. Изложбата насловена „Бегство“ (Breaking Free) се здоби со меѓународно признание[14] и е инспирирана од долгата борба и силата на децата и приказните на нивните мајки. Презентира фотографии од деца кои сега се во доцните дваесетти години, а се зачнати и родени поради воено сексуално насилство. На фотографиите има и деца на членови на мировните мисии на Обединетите нации и деца на хуманитарни работници кои биле ангажирани во Босна и Херцеговина, како и нивните мајки. Ајна Јусиќ објасни дека „членовите на мировните мисии на ОН и хуманитарните работници дојдоа во Босна и Херцеговина за да формираат одредена структура за мир и да помогнат, но дека некои од нив, иако тоа не им било дозволено, преку доброволни и ненасилни врски, но и преку сексуално насилство, создале потомци кои останале целосно непризнаени.[15]
Изложбата „Жени борци на Армијата на Босна и Херцеговина“[16]беше поставена на Денот на Армијата на РБиХ, прикажувајќи 183 написи и документи од весници на 30 панели, заедно со 204 фотографии од 40 жени, учеснички и членови на Армијата на РБиХ. Изложбата ги урива главните предрасуди дека само мажите се бореле на боиштата, нагласувајќи дека повеќе од пет илјади жени се бореле во единиците на Армијата на РБиХ, од кои многу загинале, а некои ги добиле највисоките воени признанија. Интересно е тоа што дури во декември 2020 година беше формирано здружението на жени членки на Армијата на РБиХ под името „Жени борци 92-95“. На нивната Фејсбук страница се наведува дека здружението се залага за зачувување на достигнувањата на учеството на жените борци.[17] Еден труд од пред десет години ги истражува искуствата на жените вклучени во армијата за време на војната во Сараево, на женските војници на Вооружените сили на Босна и Херцеговина[18] кои беа демобилизирани и оние кои останаа на воената служба по војната. Еден од проблемите со кои се соочија, заедно со многу други жени кои не беа војници, беше запоставувањето во јавниот простор. Следствено, многу жени чија улога за време на војната беше клучна станаа невидливи и социјално непризнаени, без поддршка за транзиција во нормален живот по демобилизацијата, како што е наоѓање работа и сл. Можеби поради стереотипот дека жените се типично негувателки, лекарки или миротворки, жените кои се бореле на првите линии низ времето остануваат невидливи и нивните потреби не се целосно препознаени дури и во институциите.
На крајот од овој текст, а како вовед во нов, ја прашав Мелина Садиковиќ[19], која многу ми помогна да го напишам овој текст, за кратко објаснување за разликата помеѓу концептите „култура на сеќавање“, „политика на сеќавање“ и „студии за меморија“, а за некои препорачани четива:
„Тука е тешко да се најдат едноставни одговори и нема дефинитивни и единствени дефиниции. Во јавниот простор, како и во интелектуалните кругови во Босна и Херцеговина и другите постјугословенски земји, зборуваме за (селективно) заборавање, „војни на меморија“, и спротивставени „култури на сеќавање“. Некои истражувачи сметаат дека една од причините за спротивставените ставови во интелектуалните дискусии е токму недоволното ангажирање во развојот на сензибилизирана теорија и методологија за истражување на повоената култура на сеќавање и други поврзани концепти, како и мал број преведени теоретски и методолошки трудови од автори кои ги обликувале овие академски области.
Еден од добрите примери е книгата Мемориска култура на Куљиќ[20], која нуди критички приказ на теоретската дебата и развојот на различни научни објаснувања за употребата на минатото. Има (преведени) дела од Алеида и Јан Асман, како и други значајни автори од оваа област, како Морис Халбвакс, Пјер Нора, Џефри К. Олик, Пол Рикоер и Астрид Ерл. Дополнително, постојат некои веб-локации на организации кои поддржуваат истражувања и публикации за културата на меморијата или на друг начин се занимаваат со прашања од културата на меморијата, политиката на меморијата и студиите за меморија кои вреди да се посетат, како што е „Документа“[21], Фондот за хуманитарно право, Фондацијата Фридрих Еберт[22], форумЗФД и други. За оние кои се заинтересирани за тоа како индивидуалните воени трауми ја обликуваат колективната меморија и дали постои специфичен женски наратив на меморијата во изградбата на културата и политиката на меморијата, текстовите на Нирман Морањак Бамбураќ[23] и Дамир Арсенијевиќ[24] даваат одговори“.
Разбирањето на манифестациите на реалноста преку родови, мировни, трудови, културолошки и други студии се развива преку соработка на хуманистичките и општествените дисциплини и нивното создавање на интердисциплинарна теорија и практична акција. Овие студии можат да ја променат академијата, исто како што акцијата преку уметноста ги менува луѓето.
Јасмина Чаушевиќ дипломирала литература и јазик на Филолошкиот факултет во Белград и магистрирала општествени науки од областа на родовите студии на Универзитетот во Сараево во 2008 година.
[1]Holm Sundhaussen, „Jugoslavija i njezine države sljednice. Konstrukcija, destrukcija i nova konstrukcija ‘sjećanja’ i mitova“. U: Kultura pamćenja i historija, priredile M. Brkljačić i S. Prlenda. Zagreb: Golden marketing – Tehnička knjiga, str. 277.
[2]Nora, Pierre. 2006. „Između pamćenja i historije. Problematika mjesta”. U: Kultura pamćenja i historija, priredile M. Brkljačić i S. Prlenda. Zagreb: Golden marketing – Tehnička knjiga, str. 29-30.
[3] https://www.youtube.com/watch?v=b1kagFMbQ5k
[4] Milica Tomić: Bili smo tamna avangarda globalnih promena – Portal Novosti
[5] Derrida, J. i Prenowitz, E. (1995). Archive Fever: A Freudian Impression. Diacritics, 25(2), 9-63. Достапно на:https://doi.org/10.2307/465144, а преводот на цитатот е преземен од Renata Jambrešić Kirin, „Rodni aspekti socijalističke politike pamćenja Drugoga svjetskog rata. Во: Kultura sjećanja: 1945, Friedrich Ebert Stiftung BiH: 2009..
[6]Повеќе за изложбата прочитајте на: https://crvena.ba/izlozba-sta-smo-zapocele-vi-zavrsite-06-12-2022-bosanski-petrovac/
[7]Веб-страницата на оваа архива е: https://afzarhiv.org/
[8]За читање ја препоручуваме книгата која ја уредија Андреја Дуганџиќ и Тијана Окиќ, Изгубена револуција: АФЖ измеѓу митот и заборавот која е достапна на страницата: http://afzarhiv.org/files/original/6ddd554425a4e713c4adb37d4d8b78dc.pdf
[9]Прочитајте повеќе на:https://bljesak.info/kultura/flash/80-godina-od-osnutka-afz-a-biti-zena-znaci-svakodnevno-se-braniti/408624
[10] https://www.archiwar.com/
[12] https://www.archiwar.com/oizlozbiabouttheexibition
[13]Целото интервју со Радмила Жигиќ е достапно на: https://dwp-balkan.org/staging/bs/historija-pripada-svima-ukljucujuci-zene/
[14]Текстот на Ајна Јусиќ е достапен на:https://dwp-balkan.org/staging/bs/generacija-mladi/
[15]Повеќе за изложбата можете да прочитате на: https: //www.aa.com.tr/ba/balkan/beograd-otvorena-izlo%C5%BEba-breaking-free-o-deci-ro%C4%91enoj-zbog-rata-u-bosni-i- херцеговини/2709934
[16]Повеќе за изложбата можете да прочитате на: https://n1info.ba/vijesti/zene-borci-armije-rbih-za-mir-u-drzavi-se-borilo-5-360-pripadnica-os-bih/како и на: https://www.novigradsarajevo.ba/news/default/zene-borci-armije-bosne-i-hercegovine-postavljena-u-centru-za-kulturu-i-edukaciju-safet-zajko/
[17] https://www.facebook.com/Zene.borci.92.95
[18]Dautbegović-Bošnjaković, S. (2013), „Zaboravljena dimenzija rata u BiH – vojnikinje“. U: Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, стр. 84-85.
[19]Мелина Садиковиќ докторираше на Универзитет во Брајтон, таа е интердисциплинарна истражувачка од Сараево. Областа на нејзиното образование и интердисциплинарно истражување се културните студии, културната меморија и мировното образование.
[20]Todor Kuljić (2006), Kultura sećanja, Beograd: Čigoja štampa, достапно на: https://www.academia.edu/9679479/Kultura_secanja
[21] https://documenta.hr/kultura-sjecanja/
[22] https://library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/06914.pdf
[23]На пример:https://sveske.ba/en/content/trauma-%E2%80%93-memorija-%E2%80%93-pripovijedanje
[24]Посебно го препорачуваме текстот „Јавен јазик на тагата: уметноста, поезијата и транзициската правда во постконфликтна Босна“ кој го напишаа Дамир Арсенијевиќ, Јасмина Хусановиќ и Сари Вастел, и кој е достапен на: https://tinyurl.com/ma55e83b
Преостанатите текстови на Дамир Арсенијевиќ може да се најдат на: https://scholar.google.com/citations?user=cfJXQ_4AAAAJ&hl=en
