Практиката поврзана со споменици во постконфликтните општества и земји е неопходен дел од анализата на процесот на “соочување со минатото”. Политиката на меморијализацијата во одреден степен овозможува да се утврди до кој степен одредено општество се соочило со сопственото минато и одлучило што ќе биде дел од колективното и јавно сеќавање и што ќе биде маргинализирано и заборавено.Спомениците речиси секогаш претставуваат израз на толкување на минатото од страна на оние кои ја држат политичката моќ (политичките елити). Конечно, дозволите за нивна изградба ги издаваат локални, регионални или национални власти. Анализата на споменици и практиката поврзана со споменици  овозможува да се постигне доста сигурен заклучок за начинот на кој одредена земја и општество го третира сопственото минато. Мојата намера во врска со овој краток текст е да се фокусирам на земјите и општествата од поранешна Југославија, нивните практики за спомени и споменици, како и на други групи кои ги критикуваат ваквите практики преку нивните активности.

Секоја земја од поранешна Југославија (или региони во нив) одржуваше многу националистички ориентиран, патријархален и милитантски модел на практики поврзани со спомени и споменици. Многу кратка анализа на ваквите модели овозможува да се заклучи дека дури и денес, идеологиите што ја предизвикаа самата војна ја обликуваат културата на сеќавање во постјугословенските земји и општества – и тоа не изненадува, со оглед на тоа што политичките елити во 1990-тите буквално не се променети до денес. Воените херои, битки, дури и воени злосторници се споменуваат, додека сите други актери кои активно учествуваа во настаните околу војните во поранешна Југославија се маргинализирани. Ова првенствено се однесува на антивоени активисти и антивоени движења кои се отсутни од сеќавањето на јавноста на постјугословенските земји и општества. Спомениците кои беа изградени по завршувањето на војната во 1990-тите години, исто така, се неизбежен дел од создавањето и зајакнувањето на националните идентитети на претежно етнички “чисти” земји и региони. Сепак, создавањето и зајакнувањето на новите национални идентитети се одвива истовремено со процесот на бришење од сеќавање на сето она што има врска со Југославија и антифашистичка борба од Втората светска војна (вклучувајќи го и физичкото уништување на спомениците од периодот на социјалистичка Југославија).

Денес, во Хрватска доминираат споменици  кои служат за сеприсутниот наратив во Хрватска за “чистотата на Војната за независност”; спомениците во оваа земја (со исклучок на две или три исклучоци кои ги одбележуваат српските жртви за време и по операцијата “Бура”) го прикажуваат исклучиво наративното за чистотата на хрватската борба за независност од српската агресија и вклучуваат државни и верски елементи . Спомениците на жртвите на српската етничка припадност се исклучок. Во Косово, спомениците посветени на борците на Ослободителната војска на Косово “цветаат”, додека практиката поврзана со спомениците  во Косово целосно го игнорира мировниот отпор кон политиката на сегрегација и репресија на Албанското население во Косово во 1990-тите. Како последица на ваквите практики, многу млади луѓе кои биле деца или се родени по војната во Косово воопшто немаат идеја за “паралелни системи” за образование или здравје, кои косовските Албанци ги формирале во 1990-тите за да се одбранат тогаш од систематското и структурно насилство на српската држава. Во Босна и Херцеговина секако зависи од тоа за кој етнички дел  зборуваме – оваа практика за споменици одговара на политичките елити на трите уставни народи кои се обидуваат да го задржат својот наратив за војната во оваа земја. Србија, во сопствената збрка за нејзиното “неинтегрирање” во војните, полека почнува да гради многу силен расказ за виктимизација за интервенцијата на НАТО во 1999 година, презентирајќи го како “вишок” – настан кој нема врска со војната во Косово. Секој друг обид за меморијализација во Србија во однос на другите војни во поранешна Југославија само го отсликува шизофренскиот став на државата кон овие војни, каде што не е можно да се нагласи невозможноста за именување на војната. Одредени спомени и практики поврзани со споменици покажуваат, на бизарен начин, до кој степен тие се определени од националистичката идеологија и еднострано толкување на војната од страна на одредена нација или етничка група. Многу примери во Република Српска покажуваат до кој степен политичката елита на овој ентитет на Босна и Херцеговина одбива да ги вклучи граѓаните на несрпското население во процеси на меморијализација. Еден од ваквите примери е споменикот на паднатите војници на Армијата на Република Српска, изградени на местото на поранешниот концентрационен логор Трнопоље во близина на Приедор, каде што беа задржани илјадници цивили од Приедор и околината, пред се Бошњаците и Хрватите. Освен споменици на војниците на Армијата на Република Српска, на оваа локација нема апсолутно ништо што би алудило на постоење на концентрационен логор, кој заедно со другите два концентрациони логори во Приедор – Омарска и Кератерм – биле една од главните причини за основањето на Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија во Хаг. Слично на ова, само неколку десетици метри од местото каде што во Вишеград биле запалени десетици цивили-Бошњаци во 1992 , постојат споменици за српските светци и кралеви, а многу улици се именувани по разни воени единици на Армијата на Република Српска. Нема речиси ништо во овој град што ќе му овозможи на посетителот да види какви злосторства се случиле таму само пред 25 години.

Сепак, постојат групи и поединци, организации на граѓанското општество, кои жестоко се спротивставуваат на такви споменични практики и кои преку нивниот активизам ги спомнуваат овие табу прашања во нивните оопштества и земји и учествуваат во процесот на алтернативно производство на знаење за деведесеттите години – знаење кое всушност е забрането, маргинализирано и остракирано од јавниот говор и просторот. Верувам дека таков вид на активизам е всушност процес на изградба на споменици, некаков вид на нефизички споменик, некој вид активизам кој всушност ги вклучува сите карактеристики  (освен физичкиот објект како материјално претставување на одреден настан од минатото), што го гради политичкиот субјективизам на граѓаните во чие име се активира активизмот и кој ” доведува до површина” она што доминантните наративи постојано се обидуваат да го потиснат.

Би сакал да дадам неколку примери за овој вид на активизам. Секоја година на 10. јули, “Жени во црно” го одбележуваат геноцидот во Сребреница заедно со други активисти; На 31. мај во “Приштина” учествуваат голем број организации и поединци во “Ден на белата лента”, во чест на почетокот на бруталното етничко чистење на овој град од несрпското население; комеморацијата во рудникот “Омарска”, локацијата на најславниот концентрационен логор од последната војна, каде што беа убиени стотици лица, а оваа локација во никој случај не е обележана. Ова се само некои од примерите на активизам како обид за борба против национализирани и етнички дефинирани практики поврзани со спомени и споменици во поранешна Југославија. Таквиот вид активизам функционира како спомен и “споменик на социјална скулптура.” За време на овие комеморации, плоштадот во Белград или рудникот Омарска се трансформираат во споменик на жртвите на геноцид во Сребреница или жртви на концентрациониот логор во близина на Приедор неколку часа. Таквиот комеморативен активизам е непроценлив во контекстот на наведените практики поврзани со спомен и споменици, фокусирани само на сопствените “жртви”. Затоа е важно сите граѓани на постјугословенските општества посветени на мирот, солидарноста и принципите на политичка одговорност да го поддржат овој вид на активизам; тие служат како алтернатива за практиката на етнизирање на колективната меморија, тие се инфилтрираат во јавниот простор преку создавање на знаење кое е маргинализирано и врши функција која спомените и спомениците во постјугословенските земји треба да ги имаат – да им служи на целите на помирување, солидарност и создавање на заедници кои не се определени според етничката припадност. Вистинското помирување во постјугословенските земји не може да се постигне преку актуелната политика за спомени – сепак, сè додека не стане можно физички да се одбележат местата на страдање и воени злосторства, комеморативниот активизам кој се бори против доминантните приказни за војните во 1990-тите треба да се сфати како процес на градење на спомени и споменици, чија “физичка материјализација” треба да се постигне ако сакаме вистинско помирување и “соочување со минатото”.

Авторот на блогот е

Срѓан Херцигоња

Политички научник од Белград и

член на групата “Четирите лица на Омарска”