Elma Selman

Duke perifrazuar Idith Zertalin (Zertal, 1998), ne kurrë nuk ballafaqohemi me të kaluarën në vetvete, por këtë e bëjmë me format në të cilat ajo shfaqet dhe (keq)përdoret, që kryesisht janë të motivuara politikisht. E bëjmë me mënyrën se si ajo ndërthuret me të tashmen dhe si i jep formën të ardhmes. Duke patur këtë parasysh, është e pamundur që thjesht “ta lëmë të kaluarën në të kaluarën”, gjë që shumë politikanë nga rajoni ynë e kërkojnë gjatë fushatave të tyre parazgjedhore apo në fjalimet e tyre të përditshme. Si është e mundur të mendosh për të ardhmen pa iu referuar së kaluarës? Këto referenca mund të jenë reagime direkte ndaj së kaluarës, së tashmes apo ndaj ngjarjeve specifike, madje edhe përpjekje për mohim dhe distancim të plotë nga e kaluara, me dëshirën për të krijuar një gjendje tërësisht të ndryshme sociale, ekonomike dhe politike (etj). Referenca është gjithnjë e pranishme.

Ballafaqimi me të kaluarën është proces gjithëpërfshirës që përmban metoda institucionale, veprime individuale dhe çdo lloj të veprimtarisë njerëzore. Një nga këto qasje është arti. Arti (ashtu si edhe “ballafaqimi me të kaluarën”), nëse marrim si shembull konceptin e Lojës së Gjuhës të Vitgenstinit (Wittgenstein, Philosophical Investigations, 2004), ka po aq përkufizime, sa edhe përpjekje për ta përkufizuar, si dhe kontekste brenda të të cilave ai mund të përdoret.

Atëherë, të luajmë një lojë (gjuhësore). Arti ka potencial politik për shkak të faktit se edhe arti, edhe politika, kanë të njëjtën sferë, janë dukuri që kërkojnë praninë e të tjerëve. Për shembull, arti performues zhvillohet në prani të shumë njerëzve, të një audience, qoftë në teatër, galeri apo hapësirë publike. Këtu edhe qëndron potenciali i tij. Shumëllojshmëria në sferat publike shërben si mbrojtje ndaj interpretimit të vetëm të së kaluarës që promovon ideologjia nacionaliste, duke dalluar dukshëm nga opinioni publik, që është konstrukt social i përgjithësimit. Gjatë procesit të ballafaqimit me të kaluarën, sfera publike bën të mundur që historitë jetësore individuale të ndahen me të tjerë dhe të përfshihen në diskutimet për ballafaqimin me të kaluarën, ku të kaluarës i jepet kuptim dhe si e tillë, kujtesë, që pastaj mund të përdoret si udhëzues për të ardhmen. E kaluara e Ballkanit Perëndimor interpretohet ndryshe dhe ka “të vërteta” të ndryshme, që shpeshherë janë në konflikt me njëra-tjetrën.

Ideologjia nacionaliste krijon version uniform të së kaluarës, e riformëson sipas nevojave të agjendës politike dhe nuk lë pothuajse asnjë hapësirë për diskutime të hapura. Kështu, ballafaqimi me të kaluarën merr një drejtim tipik, ku viktimat dhe të mbijetuarit përdoren si objekte dhe karburant për të ruajtur sundimin e oligarkisë politike.

Të kesh mundësinë për të paraqitur një histori, opinion apo për të bërë një pyetje dhe që çdo pjesëtar në audiencë të mund të jetë dëshmitar, të ndërveprojë me të ose të preket prej saj, pavarësisht asaj që ai apo ajo sheh, ndjen dhe dëgjon, qoftë përmes përvojës së vet apo filtrit të përvojave, e bëjnë artin performues një mënyrë për ballafaqim me gjendjen e ndërlikuar socio-ekonomike dhe politike në të cilën jetojmë.

Në Bosnje dhe Hercegovinë, ku e kaluara është e shumëpranishme, arti gjen mënyra për të procesuar, mënyra këto që na prekin, duke na mundësuar të “ballafaqohemi” me të kaluarën përmes qasjes dokumentare apo fiktive, duke na dhënë shpresë dhe dëshirë për të krijuar një shoqëri konstruktive me vullnet të investojë në një të ardhme “më të mirë”, gjë që për momentin është veçse një frazë boshe.

Bazuar në përvojën time si autore dhe si pjesëtare e audiencës, unë kam gjetur tre qasje bazë me të cilat arti performues ballafaqohet me të kaluarën (të tashmen dhe të ardhmen).

Qasja e parë bën pyetje dhe kërkon nga elitat politike në pushtet të marrin përgjegjësi që gjatë periudhës së pasluftës e kanë penguar diskutimin e hapur për të kaluarën dhe e kanë manipuluar atë për agjendat politike. Duke e bërë të pamundur diskutimin publik për të kaluarën në praninë e turmës, arritja e mirëkuptimit dhe gjetja e kuptimit bëhen të pamundura, rrjedhimisht duke çuar drejt viktimizimit dhe objektivizimit të pjesëtarëve të shoqërisë. Më tej, kjo gjë kufizon mundësinë që kujtesa të përdoret si parim udhëheqës dhe në të vërtetë e shndërron atë në ushqyes për manipulime politike.

Qasja e dytë ka të bëjë në mënyrë specifike me viktimat dhe dëshmitarët e luftës së fundit dhe me mënyrën se si përvojat e tyre kanë ndikuar mbi brezat e lindur pas luftës. Si rezultat i objektivizimit, viktima pashmangshmërisht humbet subjektivitetin e vet, gjë që ka së paku dy implikime: njëri implikim është fakti se nëse përdoren si objekte ose shifra, viktimat lehtësisht mund të manipulohen dhe keqpërdoren për agjendat e lartpërmendura politike; ndërsa i dyti është fakti se objektivizimi i viktimave i pengon ata të jenë aktivë politikisht, duke patur parasysh se veprimtaria politike nënkupton veprim individual dhe marrje të përgjegjësisë. Arti performues mund t’i kontribuojë risubjektivizimit të viktimave, të të mbijetuarve dhe dëshmitarëve përmes hapësirës së synuar për histori jetësore që duhet të tregohen dhe ndahen në hapësirën publike. Nga njëra anë, kjo gjë i kontribuon procesit të shërimit të viktimave, të të mbijetuarve dhe dëshmitarëve dhe nga ana tjetër, iu ndihmon të pranojnë pozicionin e tyre si subjekt dhe si të tillë, janë në gjendje të jenë aktivë politikisht. Ky proces rezulton në empati dhe solidaritet, jo nga përgjithësimi apo uniformiteti i ideologjive nacionaliste, por më shumë nga pranimi i përvojave personale jetësore, që bashkërisht thonë diçka për ngjarjet e së kaluarës.

Qasja e tretë ngërthen distancën e dukshme nga e kaluara duke u kthyer drejt të ardhmes dhe duke e imagjinuar atë. Si do të donim të jetojmë? Çfarë do të na bënte të lumtur dhe të përmbushur në kontekstin shoqëror, ekonomik ose politik? Cilat vlera do të donim t’i bartim në të ardhmen? Këto pyetje dhe të tjera të ngjashme flasin edhe për atë që përjetojmë, çfarë kritikojmë dhe se si ndjehemi në këtë vend dhe shoqëri, si dhe marrin përsipër angazhim shoqëror të shkëlqyer që çel rrugën që kujtesa dhe përvoja të shërbejnë si udhëzues për të ardhmen.

Rishtazi, nxënësit e shkollës së mesme të Prijedorit krijuan një shfaqje teatrore të titulluar “Hajđekud”. Ata shfrytëzuan qasjen pjesëmarrëse për të trajtuar temën e kujtimeve të së ardhmes. Qasja pjesëmarrëse mundësoi hapësirë dhe kohë për nxënësit që të përdornin të qeshurat, argëtimin, seriozitetin dhe përkushtimin për të eksploruar dialogun, për të inskenuar amnezinë grupore dhe individuale, për të treguar se si shoqëria i krijon marrëdhëniet me brezin e tyre dhe për të adresuar vlerat që ata duan të shtrojnë rrugën e tyre drejt së ardhmes. Autorë të pjesës ishin nxënësit. Procesi shfrytëzoi metodologjinë horizontale, ku mësimdhënësit e shkollave fillore dhe të mesme ishin fasilituesit të cilët, bashkë me pjesëmarrësit luajtën role që hapën tema që bënin fjalë për brezin e tyre, për marrëdhëniet me brezat më të vjetër dhe rolin e tyre brenda në shoqëri. Shumë gjëra nuk kujtohen, ndonjëherë thjesht sepse koha ecën, ose sepse është më e lehtë të harrosh. Ka tema që në Prijedor nuk harrohen, por nuk diskutohen. Gjatë përgatitjes për pjesën, 25 nxënës të shkollës së mesme të Prijedorit morën pjesë në punëtori për filma dhe lëvizje teatrore, zhvillim të skenarit, zërin, skenorgrafinë dhe kostumet, punë kjo që rezultoi në shfaqjen e titulluar me me shaka Hajđekud (shkurtesë për fjalët “Le të shkojmë! Ku? Në cilin drejtim?”).

Arti dhe performancat pamore mund të shërbejnë si variacione të monumenteve të përkohshme dhe ato ngrihen vazhdimisht në një rajon ku memorializimi zyrtar është thjesht një tjetër burim konflikti ndërmjet ideologjive nacionaliste të ndryshme.

Nëse analizohen nga këndvështrimi i shoqërisë konsumeriste, që kërkon rezultate të shpejta, deklarimet e mëhershme për fuqinë e artit dhe rolin e tij gjatë ballafaqimit me të kaluarën mund të tingëllojnë si tejet optimiste dhe të romanticizuara. Mirëpo, nëse analizojmë ndikimin nga këndvështrimi i veprimeve dhe reagimeve, ku “çdo veprim ka reagimin e vet dhe ku çdo proces është shkak për procese të reja” (Arendt, 1959), atëherë shpërfaqet potenciali i vërtetë i artit performues.

Arti fillimisht ndikon dhe ndryshon individët dhe shoqërinë në nivelin e ndërdijes dhe atë intim, më pas në nivel shoqëror dhe politik. Është shumë e vështirë të thuhet se deri në ç’masë ndodh kjo, mirëpo sigurisht që lë gjurmë dhe hap (të paktën) mikrohapësira për dialog. Kjo nuk mund të mohohet.

…

Bio e Elmës

Elma Selman (1983) ka lindur në Prijedor (Bosnje dhe Hercegovinë) dhe aktualisht jeton dhe punon në kryeqytet, Sarajevë. Ajo u diplomua nga Fakulteti i Filozofisë (Departamenti i Psikologjisë) së Universitetit të Sarajevës. Teza e saj ishte “Marrëdhënia ndërmjet artit dhe psikoterapisë gjatë terapisë me art”.

Në vitin 2008 Elma u diplomua nga Nomad Dance Academy (programi modern i edukimit për vallëzim) dhe në vitin 2014 përfundoi programin e masterit për të drejta të njeriut dhe demokraci në Evropën Juglindore me tezën “A mund të jetë e shkuara pjesë e së shkuarës? Roli i teatrit në ballafaqimin me të kaluarën në Ballkanin Perëndimor” (2014).

Përveç kësaj, Elma është psikoterapiste e licensuar e metodës Gestalt. Ajo punon si psikoterapiste, artiste dhe është aktiviste e angazhuar.