Bisedë ndërmjet kuratoreve të Arkivit Dytësor të Kosovës, Erëmirë Krasniqi dhe Renea Begolli
Erëmirë: Ju vetë jeni artiste, Renea. Sa keni ditur për gratë artiste të brezave të ndryshëm në Kosovë, para se të kuronit projektin Arkivi Dytësor?
Renea: Për të qenë e sinqertë, nuk kam ditur shumë, sidomos jo para se artin ta praktikoja në mënyrë më profesionale. Është e çuditshme ta mendosh sa pak informacion më ishte dhënë. Edhe kur doja të bëja hulumtime, nuk mund të gjeja asnjë material për lexim apo të ngjashëm që të shikoja punët e brezave më të vjetër të artisteve. Gjatë studimeve të mia në Universitetin e Prishtinës, pyesja se kush ishin artistet e Kosovës. Nuk më kujtohet që të kemi patur ndonjë ligjëratë që të fokusohej më shumë tek artistët e Kosovës, sidomos tek gratë. Një mënyrë për të mësuar rreth tyre ishte nëpërmjet ekspozitave, pak a shumë si i vetmi burim për të patur qasje në informacion vizual dhe faktik.
Erëmirë: Cilat kanë qenë ekspozitat më formuese që ju kanë dhënë njohuri më të thelluara për artistet vendase?
Renea: Për shembull, më kujtohet si sot shfaqja solo e Alije Vokshit në vitin 2018 në Galerinë e Ministrisë së Kulturës. Ishte hera e parë që i pashë nga aq afër veprat e saj. Pashë portretet, penelatat dhe ngjyrat që kishte përdorur. E kuptova se sa e rëndësishme ishte që t’i shihja ato vepra nga afër dhe të kuptoja se çfarë kishte dashur artisja të regjistronte nga jeta e saj. Në fillimet e Galerisë Kombëtare të Kosovës, ajo ishte një nga të paktat gra të brezit të saj që kishte patur shfaqje solo, apo që ishte pjesë e koleksionit të artit të Galerisë Kombëtare. Prandaj për mua ishte e domosdoshme që të prezantohesha me punën e saj dhe të kisha më shumë kontekst se kush ishte ajo grua që i kishte paraqitur punimet e saj në skenën e artit të dominuar nga burrat. Pastaj, ishin ekspozitat hulumtuese Perceptime: Burrneshat dhe më pas Ambicie. Ajo çka më la përshtypje ishin qasjet e ndryshme dhe këndvështrimet shumëdimensionale për tema me rëndësi, por edhe në varësi se cilit brez i përkisnin, përdorimi i mjeteve ishte shumë i larmishëm. Sidoqoftë, të shihja punimet e tyre artistike në një ekspozitë kolektive me jepte ndjesinë se po shikoja diçka më parë se të tjerët.
Kam kohë që kam ndjesinë se duhet të ketë më shumë ekspozita që fokusohen tek gratë, sepse në atë mënyrë ato dalin në sipërfaqe dhe marrin vëmendje. E kam vërejtur këtë disproporcion të përfaqësimit kur ekspozitat përfshinin të dyja gjinitë. Sidomos gjatë projektit të Arkivit Dytësor, arrita të kuptoja se mungesa e vizibilitetit nuk vinte për shkak të mungesës së kreativitetit, talentit apo profesionalizmit, por për shkak të mungesës së gjithëpërfshirjes së institucionalizuar nga institucione si Galeria Kombëtare, media dhe qarqet e tyre të afërta. Prandaj, shumicën e kohës, këto gra janë lënë jashtë syrit të publikut dhe seksizmi institucional arsyetonte mungesën e përfaqësimit. Kjo i ka dhënë jetë idesë se këto gra nuk ishin individë kompleksë, me zotësinë e tyre për të vepruar, me personalitet, integritet artistik e kështu me radhë.
Erëmirë, ju keni bërë hulumtim edhe në kuadër të punës suaj kuratoriale për artistet e Kosovës para projektit Arkivi Dytësor. Ma merr mendja se keni kaluar nëpër procese të ndryshme të bashkëpunimit me artistet, apo jo?
Erëmirë: Është gjithnjë e vështirë të sigurosh informacion për artistet. Është e vërtetë se ekspozita Arkivi Dytësor nuk ishte pikënisja ime. Kur isha bashkëkuratore e ekspozitës Ambiciet për Galerinë Kombëtare të Arteve në Shqipëri dhe në Kosovë në vitin 2021, doja ta zgjeroja historinë e grave në arte dhe gjatë të gjithë vitit 2020 u mora me hulumtim. Gjatë atij procesi, u konsultova me katalogë të ekspozitave që Galeria Kombëtare e Kosovës kishte arkivuar ndër vite, si dhe me publikime të ndryshme. Po ashtu lexova fije për pe seksionin e kulturës të gazetës Rilindja nga vitet ’60-të e këtej.
Për t’u kthyer edhe më pas, në vitin 2016 bëra një projekt të historisë orale me artistë nga breza të ndryshëm të epokës moderniste sociale. Edhe atëherë, larmia e grupit të të intervistuarve ishte e vështirë të arrihej. Po intervistoja vetëm burra. Nuk kishte artiste, apo thënë më mirë, kriteret formale që kisha përdorur për t’i kualifikuar gratë si artiste nuk ishin precize. Kur e përbrendëson pikëpamjen e popullarizuar dhe pret që gratë të kenë të njëjtën trajektore të karrierës artistike ashtu sikurse burrat, jo vetëm që nuk është reae, por gjithashtu i nxjerr gratë sikur kanë mangësi, sikur ende nuk janë aty ku duhet të jenë, si joartiste. Kështu, duke i kushtuar rëndësi kushteve kulturore brenda të cilave ato kanë prodhuar vepra arti, që kanë qenë thellësisht patriarkale dhe paraqisnin shumë pengesa për gratë që të merrnin pjesë në jetën publike, pata rastin të shoh se sa me paragjykime gjinore ishin ato kritere që në fillim.
Pra, kriteret formale: sa shfaqje solo apo grupore kanë patur artistet ose sa tekste kritike janë shkruar për veprat e tyre të artit. Kjo nuk ishte mënyra e duhur për ta trajtuar. Në momentin kur e largova atë lloj të të menduarit normativ që i vendoste burrat dhe përvojën e tyre në qendër, m’u hapën mënyra të reja të të menduarit për trashëgiminë e grave në arte. Pavarësisht vështirësive për t’i gjurmuar ato në letërsi, katalogje të ekspozitave dhe dëshmi historike, numri i tyre rritej. Nuk ishte vetëm një artiste femër si kisha menduar fillimisht, por plot prej tyre.
Renea: Çfarë vërejtët kur kaluat nëpër arkivë dhe pastaj u kthyet të punoni me ta për deklaratat me shkrim për Arkivin Dytësor? Cilat ishin disa nga risitë që keni parë përgjatë projektit të Arkivit Dytësor?
Erëmirë: Epo, nuk nxora shumë duke shkuar nëpër arkivët publikë. Sidoqoftë, fitova shumë duke kaluar nëpër arkivët e tyre privatë, duke u ulur me ta në studiot ose kuzhinat e tyre dhe duke biseduar apo duke i intervistuar. Kështu arrita të përftoja burime të shumta për ta vendosur punën e tyre në kontekstin e sotëm. Gjatë procesit kur artistët shkruanin deklaratat për Arkivin Dytësor, u bëra një fasilituese më e mirë për ta, sepse e kuptova rëndësinë e trajtimit të shkrimeve të vetën e parë që kishin të bënin me jetën, karrierën dhe politikën. U desh shumë të ndërtohej besimi. Nisa të kuptoj se për shumë prej tyre, ishte e vështirë. Megjithatë në të njëjtën kohë, ishte e rëndësishme të shkruanin nga pozicioni i narrativës në vetën e parë dhe t’i fillonin fjalitë me “unë”.
Kur mendoj për risitë që solli ky proces, Arkivi Dytësor me nxori disi nga çështjet e së kaluarës (edhe pse jo tërësisht, pasi disa çështje ende vazhdojnë). Ai më dha qasje tek shumë artiste të jashtëzakonshme që jetonin dhe punonin në Kosovë dhe në diasporë. U identifikova me shumë prej pyetjeve që ato kishin për kontekstin dhe si ato pasqyroheshin dhe ndërthureshin me praktikën e tyre artistike. E pëlqej dhe e admiroj sa pa keqardhje janë brezi i ri dhe lehtësinë me të cilën ata e gjejnë qendrën e tyre dhe e artikulojnë të qenit subjekt dhe si e pozicionojnë veten si artistë.
Mirëpo kur flasim për çështjet me rëndësi që kemi identifikuar, a mendon Renea se ka patur çështje me të cilat është ballafaquar brezi i vjetër i artistëve, ndërsa brezi i ri nuk ka nevojë të ballafaqohet më me to?
Renea: Mendoj se tranzicionet e shumëfishta politike kanë ndikuar në mënyrën se si këta artistë kanë krijuar dhe kanë menduar për jetën dhe punën e tyre. Arkivi nis me brezin e parë të grave që ndoqën shkollin në arte, të cilat ishin pjesë e epokës moderniste në Kosovë. Përvoja e tyre ngërthen vitet ’60-të, ’70-të dhe ’80-të në sistemin socialist të ish-Jugosllavisë. Ky brez ka qenë dëshmitar i themelimit të institucioneve kryesore artistike. Disa nga këto gra ishin pjesë e këtyre institucioneve, por jo dhe aq të përfshira në procesin e vendimmarrjes. Ndaj, mendoj se një nga vështirësitë kryesore për gratë ishte përjashtimi në institucione dhe mungesa e përfaqësimit të tyre. Kjo mënyrë e të menduarit ka shkaktuar shumë pasiguri rreth cilësisë së punëve të tyre dhe konceptualizimit të tyre.
Erëmirë: Po, kjo është e vërtetë. Si institucioni kryesor artistik i arteve pamore dhe rojtar i traditës në Kosovë, menaxhmenti i Galerisë ka reflektuar shumë pak rreth mungesës së grave brenda ekspozitave dhe programeve të tyre publike. Programimi publik i tyre në dekadën e parë ishte i strukturuar rreth bashkëpunimeve artistike jugosllave, shkëmbimeve të ekspozitave ndërkombëtare, si Bienalja Jugosllave e Vizatimeve (1974), Bienalja Jugosllave e Fotografisë (1976), Ditët e Kulturës Sllovene (1977) dhe ekspozita e arteve pamore polake (1978); si dhe rreth ekspozitave solo nga artistët vendas meshkuj, prandaj dhe lokalisht, ata janë pozicionuar si “Mjeshtrit e Vjetër”. Kjo është diçka që e hasim dhe me të cilën ende ballafaqohemi edhe sot e kësaj dite. Gjatë atyre viteve formative të institucionit, ka patur përpjekje për të krijuar një identitet kulturor për Kosovën. Mirëpo, ishte i bazuar vetëm në përvojën e artistëve meshkuj. Duke qenë strukturalisht të përjashtuara, gratë nuk mund të luanin ndonjë pjesë të madhe në përkufizimin e atij që eventualisht do të njihej si arti modern në Kosovë.
Renea: Po, pastaj gjithçka ndryshoi me revokimin e autonomisë së Kosovës në Jugosllavi. Me sistemin e udhëhequr nga qytetarët që u organizua në vitet 1990-të, erdhi në shprehje një brez i ri i artisteve. Artistet e atij brezi kishin një tjetër ndjesi të urgjencës dhe për to ishte me shumë rëndësi të ishin pjesë e rezistencës paqësore dhe shpeshherë, veprat e tyre të artit merrnin formën e protestës. Të gjeje mënyra për të siguruar hapësira alternative për ekspozita përfshinte më shumë gra artiste. Disi, të qenit jashtë institucioneve i zmbrapsi rojtarët tradicionalë. Nga ana tjetër, në Kosovën e pasluftës arriti një tjetër brez i artistëve. Gratë e këtij brezi janë më subjektive dhe eksplorojnë media të reja. Pastaj kemi diasporën, që sjell tematika dhe perspektiva të ndryshme për përkatësinë, atdheun dhe identitetin që janë shumë të pranishme në veprat e tyre.
Për shumë njerëz, çështja e eksteriorizimit të vetes nëpërmjet mjetit të shkrimit u shndërrua disi në problem. Të shkruarit ka një dimension publik që dallon nga ekspozimi, ndaj mendova se ata nuk ishin mësuar me të. Sikurse kemi thënë vazhdimisht, nuk është shkruar shumë rreth grave artiste dhe nuk ishte proces i lehtë që të hyje në shkrim dhe të përsërisje ndjesinë e “unë” që ti e përmende.
Në përgjithësi, procesi na bëri të kuptojmë se dokumentimi i kësaj natyre është shumë i rëndësishëm për shkak të mungesës së burimeve të qasshme për artistet në Kosovë, si në internet, ashtu edhe jashtë tij. Pra, si mendon se ky lloj arkivi zgjeron të kuptuarit që kemi për artistët, rolet gjinore dhe arkivimin?
Erëmirë: Arkivi Dytësor është një burim i jashtëzakonshëm për të hulumtuar rreth grave artiste në Evropën Qendrore dhe Lindore. Ai mbulon rreth dhjetë vende dhe përdor kudo të njëjtën qasje për dokumentim dhe arkivim. Është online dhe me qasje të hapur. Arkivi ka mbledhur qindra deklarata artistike, biografi dhe praktika të dokumentuara nga gratë artiste. Ai shpalos tre breza të grave në arte – si gra të njohura ndërkombëtarisht, ashtu edhe ato që mbeten ende të panjohura. Rreth artisteve dhe kuratoreve, historianeve dhe teoricieneve nga kjo pjesë e botës ka patur heshtje historike. Kështu, arkivi siguron që gratë të kenë një zë dhe të formësojnë ligjërimet artistike.
Në korrik 2021, Nisma e Historisë Orale hyri në partneritet me Arkivin Dytësor. Si pjesë e ambicies sonë për të avokuar për dhe për të mbështetur punën thelbësore të arkivëve mediatikë, ne u bashkuam me përpjekjet e tyre për të zgjeruar hulumtimin rreth artit, infrastrukturën digjitale dhe fushëveprimin gjeografik. Kështu, i ndihmuam të krijojnë një platformë më gjithëpërfshirëse që kap përvojat e grave artiste në Evropën Qendrore dhe Lindore. Deri në korrik 2022, arkivi kishte mbi 400 artiste nga Shqipëria, Bjellorusia, Çekia, Hungaria, Kosova, Polonia, Serbia, Sllovakia dhe Ukraina.
Arkivi Dytësor ka për synim të jetë dialog ndërmjet pozicioneve artistike të grave nga breza dhe gjeografi të ndryshme. Përkohshmëritë e papajtueshme historike që sjellin deklaratat e artisteve inkurajojnë mënyra të reja të narracionit dhe ndërtimit të marrëdhënieve dhe me këtë, një lloj të ndryshëm të shkrimit të historisë. Për më tepër, ato pasqyrojnë larminë dhe kompleksitetin e rajonit që shpeshherë perceptohet si homogjen në aspektin kulturor. Deklaratat janë në gjuhët amtare të artisteve dhe në anglisht.
Arkivi sjell vëmendjen edhe tek ajo që ka munguar në ligjërimin artistik. Ai u jep vizibilitet grave, rajoneve, kufijve të kontestuar, gjuhëve dhe narrativave që mbeten nën radar. Si të tilla, janë përkujtues fantastikë që nuk duhet të shpërfillim shumësinë ekzistuese të përvojave, por të theksojmë narrativat, tregimet dhe shtigjet e shumta. Arkivi eksploron aspektet kulturore të këtyre vendeve dhe sjell në qendër praktikat dhe njohuritë jomateriale, që janë intimisht të lidhura me përvojat e grave në arte. Si i tillë, ai punon me një histori që ka pak apo asnjë gjurmë të prekshme. Prandaj, shpresoj që për brezin tënd Renea arkivi të jetë i dobishëm dhe ta çoni përpara.
Renea: Po, edhe unë shpresoj. Ka ende shumë punë për t’u bërë dhe qëllimi ynë është ta zgjerojmë arkivin edhe më tej me më shumë artiste që kanë patur dyshimet e tyre ose nga ngurruar të bëhen pjesë e tij në fillim.
Erëmirë Krasniqi shkruan për artin, është kuratore dhe hulumtuese që jeton në Prishtinë, Kosovë. Erëmira ka marrë gradën M.A. nga Kolegji Dartmuth dhe B.A. nga Kolegji Bard në Berlin. Ajo ka ndjekur një program pasdiplomik një-vjeçar për kurim dhe muzeologji pranë Universitetit Friedrich Schiller Jena. Shkrimet e saj janë botuar në Kosovo 2.0, frieze dhe Artforum. Si kuratore e pavarur, ajo ka udhëhequr dhe kuruar projekte për Galerinë Kombëtare të Kosovës, Galerinë Kombëtare të Arteve në Shqipëri, 39th EVA International, në Irlandë dhe Manifesta 14, Kosovë. Praktika e saj hulumtuese zhvillohet në ndërthurjen e artit bashkëkohor, humaniteteve digjitale dhe trashëgimisë kulturore. Erëmirë është drejtoreshë ekzekutive e Iniciativa për Histori Gojore, një burim digjital i hapur që angazhon forma të reja të produksionit kulturor, mbështet dhe avokon për punën thelbësore të arkivëve mediatikë.
Renea Begolli është artiste pamore dhe hulumtuese në Prishtinë, Kosovë. Renea ka diplomuar nga Departamenti i Pikturës pranë Fakultetit të Arteve, Universiteti i Prishtinës. Gjatë studimeve të saj të nivelit bachelor, ajo ka kaluar një semestër pranë Departamentit të Sociologjisë dhe Antropologjisë Sociale në Universitetin Bornmuth, Angli. Në vitin 2020, ajo u bë pjesë e Iniciativa për Histori Gojore, ku punon si hulumtuese dhe arkiviste. Si artiste, Renea ka qenë e grupeve të shumta të shfaqjeve artistike si dhe e shfaqjeve solo.
