Foto: Nenad Vukeliq

Ishte hera e dytë që udhëtoja për në Prishtinë. Ajri në autobus ishte i rënduar, kishte shumë njerëz dhe që para se të dilnim nga Beogradi u bë e qartë se kompania e autobusëve kishte shitur më shumë bileta se sa kishte ulëse, ndaj disa nga njerëzit aty brenda ishin dënuar të rrinin në këmbë gjatë të gjithë rrugës. Pranë meje ishte ulur një vajzë nga Beogradi, e cila përplaste këmbën me nervozizëm. Ajo nuk kishte qenë atje kurrë më parë. Ndaj, më pyeste pa ndërprerë: si është atje, a flasin serbisht, sa e sigurtë është, a janë rrugët e shtruara… Ajo është e zonja e vetes, e megjithatë i ka gënjyer prindërit se po shkon në Banja Lluka, sa për të ruajtur qetësinë.  

E njoh shumë mirë këtë presion. Nuk numërohet sa herë më kanë thënë të “jem e kujdesshme”, “të bëj kujdes”, apo sa herë më kanë pyetur “a duhet vërtet të shkosh atje”, apo sa herë më kanë thënë me shpërfillje “je e marrë” pikërisht para ndonjë udhëtimi. Unë kam tundur kokën po aq herë e painteresuar dhe kam pritur që rituali i marrjes në pyetje të përfundojë, sepse të arsyetosh është e kotë kur informacioni është i mangët.

***

Gjithçka që di se çfarë është Kosova sot e kam mësuar nga udhëtimet në terren. Kur kolegia ime Elona Elezi nga Shqipëria dhe unë shkuam në Kosovë së bashku për të parën herë që të studionim copëza të jetës atje për Deutsche Welle, ne mendonim se kishim plan të qartë se ku do të shkonim dhe çfarë do të bënim, mirëpo realiteti na e printe rrugën e supozimeve.

Kushdo që ka provuar ndonjëherë të pyesë Google Maps se si shkohet në Prishtinë nga Beogradi, e di që kjo është lojë të marrësh. Sipas Google-it, rruga kalon nëpër Maqedoni, ma merr mendja sepse nuk mund ta gjejë cilën rrugë të marrë, ndaj vazhdimisht të orienton drejt “mundësisë më të sigurtë” duke i rënë rreth e rrotull. “Nëse hyn në Kosovë nga Shqipëria, nuk mund të dalësh në Serbi, sepse Serbia nuk e njeh ligjërisht atë kufi që ke kaluar”, shpjegon Elona. Mua më thanë se mund të lëvizja pa kufizime. Disa muaj më vonë, policia serbe e anuloi vulën e policisë së Kosovës në pashaportën time. Kur i pyeta se ç’kuptim kishte kjo, ata thjesht ngritën supet. Ma merr mendja ishte ndonjë konflikt diplomatik brenda një dokumenti personal të shpenzueshëm.

Një student nga Ferizaji, apo Uroshevaci, më tha se konfliktet diplomatike kryesisht ndodhin kur dikush dëshiron të udhëtojë me dokumenta të Kosovës. Kur ai kishte udhëtuar për herë të parë për në Serbi, kishte kaluar nga Maqedonia dhe gjithë rrugës kishte patur frikë se mos e kthenin mbrapsht. Ai ia kishte dalë mbanë. Mirëpo kur do të nisej për në Sarajevë, nuk e kishin lejuar. Kolegët e tij nga rajoni ishin në Sarajevë, ai ishte në Skype. Ma merr mendja se diplomatët po i fërkonin duart me gëzim për një tjetër fitore ndaj njerëzve të thjeshtë.

***

Duke bërë kujdes gjatë të gjithë kohës se ku duhej të hynim, prej nga duhej të iknim, Elona dhe unë udhëtuan bashkë nëpër të gjithë Jugun, gjatë gjithë rrugës duke u përballur me paragjykimet tona. “Shiko, po na e bëjnë me buri dhe po na shajnë, sepse e shohin që kam targa serbe”, isha e sigurtë për këtë. Pastaj m’u kujtua se si ma kishin bërë me buri dhe më kishin sharë në Beograd kur ngisja makinën me targa nga Ruma, që është shumë më famëkeqe për ngasje të keqe.

Sa herë që hynim në ndonjë fshat, diskutonim nëse duhej së pari t’u drejtoheshim në shqip apo në serbisht, duke hapur sytë katër për çdo vështrim të shtrembër apo ngulitje vështrimesh plot pikëpyetje. “Shiko, mami, njëra flet shqip dhe tjetra serbisht dhe bashkë flasin anglisht”, tha me zë të ulët një vajzë e vogël në Preshevë.

Të dyja bashkë numëronim qortimet – atë e qortonin pse ishte me mua, mua pse ishte me të, të dyjave që ishim atje. “Media na ka ardhur në majë të hundës, gjithnjë na paraqesin më të mjerë dhe më të varfër se sa jemi”, na tha një burrë në një fshat në Veri, kryesisht të banuar me shqiptarë. Ndërsa një grua, po në atë fshat, na tha se nuk e kishin gjendjen e mirë, nuk kishin ujë, nuk kishin kushtet bazë për jetesë. Ajo refuzoi të flasë para kamerës, sepse “kjo nuk ndryshon asgjë”. 

“Ju lutemi mos na filmoni”. “Askush këtu nuk do të flasë me ju”. “As unë nuk mundem”. “Unë jo”. Kështu na drejtoheshin, njëri pas tjetrit, edhe në fshatrat në jug të Serbisë që kryesisht banohen nga serbë. Njëri na tha të pyesnim në kishë, sepse ata nuk kishin frikë të flasin dhe se ai me dëshirë do ta shiste shtëpunë dhe të largohej nëse dikush donte ta bliente. “Mund ta thuash këtë para kamerës”, i them. “Jo, nuk është në rregull të flas të vërtetën si është” përgjigjet ai.

Nuk ka ndonjë familje mesatare apo ide se si jetojnë shqiptarët në veri, as se si serbët jetojnë në jug. Ky është përfundimi që arrijmë ne pasi përfundojmë me vizitat e fshatrave. Që të dyja jemi të stërlodhura nga udhëtimi më makinë nëpër rrugë dytësore dhe rurale, sepse nuk ka infrastrukturë. Që të dyja jemi zemërthyera nga pamjet e varfërisë dhe mjerimit. Mendimet e të dyjave janë ende tek diçka që vendasit e quajnë shitore, por që i ngjan një kasolleje mesjetare, ku tre burra pinë raki dhe shesin 20 artikuj.   

Të dyja jemi neveritur nga gërrmimi në jetët e njerëzve që kanë kaluar nëpër aq shumë vuajtje.

***

Gjithçka që u them njerëzve që njoh se çfarë është Kosova sot mund të përmblidhet me një citim nga një grua me të cilën bisedova: “Zgjohesh në mëngjes dhe mendon se do të jetë ditë e qetë, pastaj ndez TV-në dhe kupton se është gjendje lufte”.

Të ndarë nga identitetet e tyre, në atë dreq Kosove të komplikuar, njerëzit i bashkon varfëria dhe frika: për familjet, vendet e punës, miqtë dhe sigurinë personale. Të bashkuar nga frika e refuzimit dhe përndjekjes nga komuniteti i vet që i mban nën fre. 

Të vetëdijshëm se janë pengje të udhëheqësve të tyre, sapo fillojnë të mendojnë për ndonjë lloj bashkëekzistence, armët e zjarrit nisin të kërcasin dhe të gjithë i rikthehen tufës. Gjatë të gjithë kohës, fshehurazi, shpresojnë për ndonjë zgjidhje.

“Vuçiqi na sjell gëzim, shëndet dhe dashuri”, thotë një gjyshe e vjetër në Mitrovicën e Veriut, në pritje të “fjalimit historik” të Presidentit të Serbisë shtatorin e kaluar. “Ja pra, ai e ka kokën në vendin e duhur”, thotë një bashkëqytetar i saj gjysëm viti më vonë.

“Tregojuni njerëzve në atë shtëpinë atje se këtu ka njerëz të mirë”, më thotë një shqiptar, bashkëqytetar i tyre në një pompë benzinë. Në këtë perëndim të egër të politikës, ai thjesht do një mundësi që të mos t’i vëzhgojë më fqinjët e vet përmes vrimës në gardh, atje në anën tjetër të urës fantazmë mbi lumin Ibër.

***

Sa herë kthehem nga Kosova, jam emocionalisht e dërrmuar, jo për serbët, jo për shqiptarët, por për qeniet njerëzore.

Jam e gatshme për një seri tjetër të komenteve “a je çmendur që shkon atje”.

Jam e gatshme për heronjtë vigjilues në internet që sërish t’ia huqin kuptimit dhe të japin vlerësime se për kë kam treguar më shumë empati kësaj herë, për cilat viktima kam vajtuar më me ndershmëri, mjerimin e kujt e kam përshkruar më saktë.

Jam e gatshme të dëgjoj broçkullitjet e vigjiluesve të mërzitshëm që me vetësiguri parashikojnë zgjidhje dhe konflikte, me fytyrat e ngjitura mbi raportet politike. 

Jam e gatshme për qentë e trajnuar mirë të më ngjisin edhe një etiketë si tradhëtare.

Secili e ka për vete masën e humanitetit.

Sanja Kljajiq

Autore dhe gazetare e pavarur nga Novi Sadi dhe korrespondente për shërbimin publik gjerman Deutsche Welle. Ajo është një nga autoret e filmit “Gratë shqiptare janë motrat tona”.