Foto: Vladimir Miladinović

Ajo që mua më duket se ka shumë rëndësi është gjuha që përdorim kur ballafaqohemi me të kaluarën, gjuha që përdorim në komunitetet që merren me “kujtesën”. Kjo gjuhë kërkon një sërë termash të rinj. Gjuha e “koduar” ose e “projekteve” shërben vetëm për të zbrujtur dhe zhvleftësuar ndikimin e mesazhit. Fjalët nuk duhet ta “humbasin pafajësinë” (Sartri), në të kundërt i gjithë procesi i të menduarit dhe të vepruarit, si dhe mendimet dhe veprimet që rrjedhin më pas, shndërrohen në rutinë, duke dëmtuar vetë ato çështje për të cilat avokojnë. Ka shumë “korrupsion” në mënyrën se si flasim për kompleksitetin e shqyrtimit të perceptimeve dhe ndjenjave tona. Natyrshëm priremi t’i ndërlikojmë gjërat dhe jo t’i thjeshtojmë ato, sepse në të kundërt, kjo do të ishte dogmatizëm dhe kështu, refuzim i kuptimit ‘real’. Pra, ne nuk mund të “përdorim” gjuhën e “kujtesës” ekzistuese, e sidomos nuk mund të përsërisim të vërtetat e rëndomta, as ndonjë gjuhë të koduar të komunikimit. Nëse veprojmë ashtu, ne i largojmë ata që do të donim të tërhiqnim dhe t’i nxisim për të gjetur gjuhën “e vet” për të hapur diskutime, për të mbushur zbrazëtira, për t’u konfrontuar dhe shoqëruar. “Komunitetet e kujtesës” krijojnë hapësira për shoqërim, të bazuara tek individë që nuk gjykojnë, por mendojnë dhe ndjejnë. Kur është fjala tek ballafaqimi me të kaluarën, gjuha e “zbutur” me kalimin e kohës shndërrohet në gjuhë konvencionale, pra, që nuk të ngjall emocion. Ka shumë moralizma në shoqëritë tona amorale.

Duke mos e njohur rolin e artit apo të kulturës në të drejtat e njeriut, në demokraci dhe në ekonomi për një kohë të gjatë, duke i theksuar ndërkohë këto vlera themelore, kohëve të fundit aleatët ndërkombëtarë dhe vendorë e kanë pranuar se në ato raste ku ligji dhe institucionet e tij nuk mund t’i fitojnë betejat në mënyrë të pavarur, arti dhe kultura mund të arrijnë atë çka ata nuk munden. Duke respektuar të drejtat e njeriut, pajtimim dhe duke krijuar siguri në jetët e qytetarëve. Arti ndërton ura. Ai ofron mundësi për katarsis dhe katarsisi mund të arrihet përmes prodhimit dhe shprehjes artistike.

Në fakt, neve na duhet të përcaktojme se kush po pajtohet me kë. Dhe se kush është përgjegjës për luftën, dhunën, spastrimin etnik, gjenocidin, urbicidin, librocidin dhe kulturocidin. Sigurisht që këta persona nuk janë krijuesit dhe as aktivistët që kanë ngritur pikëpyetje kritike për ideologjinë e nacionalizmit si burimi i konfliktit dhe fatkeqësisë duke “kritikuar gjithçka që ekziston” gjatë të gjithë viteve të luftës dhe pasluftës, kur lufta vazhdoi të bëhet me mjete të tjera. Nuk ka kuptim që të pajtohen ata që refuzojnë të pajtohen me ata që krijuan pamëshirshmërinë. Ata vepruan ashtu për të patur kontrollin e fuqisë njerëzore dhe të burimeve brenda “territoreve të tyre”; për të përcaktuar kufij që “të tjerët” nuk mund t’i kapërcejnë; për të luftuar kundër civilëve.

Sot është e vështirë t’i dëgjosh politikanët, analistët, priftërinjtë dhe ekspertët të flasin për rëndësinë e artit dhe kulturës për “kapërcimin e kufijve” dhe pajtimin.

Në fund të fundit, arti dhe kultura krijojnë tronditje dhe nuk e pranojnë gjendjen ekzistuese kur e turbullojnë.

Udhëheqësit e kombeve, përfaqësuesit e identitetit dhe sovranitetit, që na sollën absurden, kiçin dhe këtë gjuhë “universale” të “denjësisë” dhe “tolerancës” duhet të përkujdesen që të sigurojnë lëvizjen e lirë të qyetarëve dhe sigurinë e tyre gjatë të vetmes jetë që kanë. Ata jo vetëm që e bëjnë këtë me një gjuhë që ngërthen farat e së keqes dhe jo vetëm me mjete, por edhe me armë. Shtetësia, pashaporta dhe siguria për të gjithë ata që nuk i takojnë shumicës bien nën përgjegjësinë e qeverive të shteteve të Ballkanit Perëndimor dhe me gjithnjë e më shumë siguri kjo nuk vlen vetëm për Ballkanin “barbar”. Dhe të gjithë propagandistët, ministrat e kulturës dhe figurat e tjera me autoritet, qoftë shpirtëror apo fizik, ideologjik ose formal, nuk duhet të deklarojnë se arti “ndërton ura”. Ata nuk duhet të tentojnë të shmangin apo heqin qafe përgjegjësinë e tyre duke ia bartur atë artit dhe kulturës vetëm për të luajtur rolin e pajtimit.

Arti ndërton ura duke vënë në pyetje fashizmin (epo, pak a shumë fashizmin) dhe “të drejtën” – këto nuk janë “tradita” të asociuara vetëm me “Ballkanin Perëndimor” apo “rajonin”, mirëpo shtrihen, gjithnjë e më të fuqishme, gjithnjë e më katastrofike, në Evropë dhe në Amerikë, duke i shpallur luftë të drejtave të njeriut dhe lirisë së krijimit. Më të persektuar janë ata artistë që vënë në pikëpyetje “të vetin” dhe kanë legjitimitetin dhe pozicionin të vënë në pikëpyetje të gjithë “të tjerët”. Shembujt janë të shumtë dhe shurdhues. “Hyjnorë”, “skandalozë”, “provokues”, këta artistë akuzohen dhe etiketohen nga të gjitha anët.

Ata thonë se jetojmë në një botë post-faktike dhe jo vetëm për shkak se faktet janë ato që ne pajtohemi se janë. Ne gjithashtu i njohim ato si interpretime; ekzistenca e tyre krijon shpresën se diçka mund të provohet, se një dokument do të jetë diçka që do t’i bëjë qytetarët të ballafaqohen me vetë të kaluarën që ende e jetojnë në të tashmen. Kjo dukshëm nuk është thelb i i këtij procesi: i procesit të ballafaqimit me të kaluarën. Nuk ka siguri, nuk ka të vërtetë, nuk ka dëshmi kyçe që të çojnë drejt përmbysjes në emër të drejtësisë, traumës dhe viktimave. Që në asnjë rast nuk nënkupton se faktet nuk duhet të përsëriten dhe të përsëriten nga e para.

Emocionaliteti është ai që na sjell më pranë të kuptuarit, vetëdijësimi mund të sjellë paqe, ashtu si edhe solidariteti ndërmjet të gjithë atyre që e prishin paqen e agresorëve, të pajtuar në rezistencën e tyre. Emocionaliteti mbi të gjitha. Në këtë drejtim, arti është komuniteti i brendshëm i “kujtesës” dhe që përballet me humbjen dhe me madhështinë e njeriut. Ajo që na mungon, çdo ditë dhe gjithkund, është ndjesia dhe kapaciteti për madhështi dhe mrekullim. Kjo është diçka me të cilën duhet të përballemi.

Borka Paviqeviq

Dramaturge dhe Drejtoreshë Artistike e Teatrit të Dramës në Beograd, Borkën e larguan nga puna për shkak të aktivizmit të saj publik dhe politik (1993). Themeluese dhe Drejtoreshë e Qendrës për Dekontaminim Kulturor në Beograd (që nga viti 1994). Dramaturge për teatrot në Zenica, Split, Shkup, Lubjanë, Suboticë dhe Beograd (1978-1991). Fituese e çmimit “Hiroshima Award” në vitin 2004 nga Fondacioni për Paqe dhe Kulturë, fituese e çmimit “Osvajanje slobode” në vitin 2005 nga fondacioni “Maja Maršićević Tasić”, fituese e Urdhërit të Legjionit të Nderit të Republikës së Francës (2002) dhe çmimit “Ruts” në vitin 2009 nga Fondationi Kulturor Evropian (European Cultural Foundation).