Disa ditë më parë isha duke bideduar me një shoqe për  kulturën familjare të kujtimit, apo të komemorimit, dhe për komplotin e heshtjes që ekziston pothuajse në të gjitha familjet, pra ekziston një marrëveshje e heshtur dhe e fshehur për të mos diskutuar luftën në ambientet familjare.  Ajo bëri të ditur dhe theksoi se e vetmja herë që nëna e saj kishte folur për luftën, ishte kur ajo i tha asaj se në gjithë atë çmenduri që nga lufta, kur nuk ishe i sigurt nëse dalja nga shtëpia do të ​​kushtonte jetë, pra nuk ishe I sigurt a do kthehesh gjallë, ajo po përpiqej të punonte, të fitonte ca para, që të mund të blejë ushqim për të dhe vëllain e saj.

Një narrativë e tillë familjare  është e ngjashme pothuajse në të gjitha familjet, ishin pikërisht gratë ato të cilat bartën barrën e kujdesit për fëmijët dhe ruajtjen e jetës gjatë luftës. Edhe pse në kulturën tonë të kujtesës dhe të përkujtimit, grave përgjithësisht u është caktuar roli i kujdestares së familjes dhe “koka” e familjes, megjithatë gratë gjithmone kanë luajtur rol dhe ende po luajnë një rol shumë më të madh  në të gjitha këto procese.

Kultura e kujtesës dhe përkujtimit

Gjegjësisht, nocioni kulturë e kujtesës apo përkujtimit, mund të përkufizohet si një grup mekanizmash dhe procesesh me të cilat shoqëria transmeton, formon dhe mban ngjarje të së kaluarës, duke krijuar kështu një bazë mbi të cilën të interpretohet e tashmja dhe të krijohet e ardhmja. Sipas fjalëve të Joh Gillis: “Punëtorët, minoritetet etnike, të rinjtë dhe gratë fituan qasje në kujtimet kombëtare edhe më ngadalë sesa u pranuan në institucionet kombëtare dhe institucionet arsimore. Ishin pikërisht elitat mashkullore ata që mbizotëronin e që e panë veten në kulmin e përparimit, por, shumica e ndjenin humbjen e së kaluarës dhe më insistuan që e kaluara të rivendoset dhe të ruhet. Deri vonë, ata ishin të vetmit që u përkujtuan. Gratë dhe minoritetet shpesh shërbejnë si simbole të një të kaluare “të humbur”, të kuptuar me nostalgji dhe të ndërtuar romantikisht, por jeta e tyre e vërtetë harrohet shumë lehtë. “[1]

Ne jemi dëshmitarë se kultura e kujtesës dhe përkujtimit në Bosnjë dhe Hercegovinë bazohet në kultin e mbrojtësve dhe heronjve – burra, kështu që pyetja është, a ka ndonjë tendencë në kulturën e kujtesës për të harruar gjithçka që u ka ndodhur grave?

Si është e mundur të harrojmë që 9901 gra u vranë në luftën në Bosnjë dhe Hercegovinë [2], sipas librit boshnjak të të vdekurve, vetëm emrat e disave janë të shkruara në përmendore dhe memoriale që janë të dedikuara për viktimat e luftës, e këto gra kryesisht I kujtojnë anëtarët e familjes dhe duke vizituar varret e tyre dhe duke vënë në dyshim drejtësinë. Si të harrojmë që gjatë luftës së mëparshme, sipas vlerësimeve të Kombeve të Bashkuara, midis 20 dhe 50,000 gra ishin të ekspozuara ndaj abuzimit seksual, të cilët janë në kufijtë e shoqërisë sot dhe po luftojnë për të arritur të drejtat minimale. Si e harruam që gratë ishin refugjate, të cilat jo vetëm që mbetën pa shtëpi, por pa të gjithë miqtë dhe të afërmit, dhe që përkundër të gjithë anëtarëve të familjes së tyre, ata krijuan një pamje normale të jetës? Dhe si e harruam që ishin gratë që, në vorbullën e luftës, filluan aksionet e para antitluftuese dhe kështu u përpoqën të informonin publikun për gjithçka që do të ndodhte më pas?

Çarë nuk guxojmë të harrojmë?

Proceset e ballafaqimit me të kaluarën dhe mbajtjen e përgjegjësisë dhe ndëshkimet e autorëve të kriminelëve të luftës u inicuan dhe u drejtuan nga gratë. Gratë janë heroina të cilat, pa armë, i kanë vënë në qendër të vëmendjes publike proceset e trajtimit të së kaluarës, ato janë ato që e kanë kuptuar që ndërtimi i marrëdhënieve midis njerëzve mund të jetë një bazë për konflikt, por mund të jetë gjithashtu baza për zgjidhjen e saj afatgjate. Ishin ato të cilat luftuan pa u lodhur për të rindërtuar marrëdhëniet e prishura dhe për të ndërtuar besimin midis qytetarëve shpërndarë zëri i të cilëve nuk dëgjohej. Nisma për të shënuar 8 Dhjetorin si Ditën e Kujtimit për Gratë në Luftën në BiH është një manifestim i nismës së Nismës së Paqes me një grua me një dëshirë për të theksuar rëndësinë e krijimit të një dite për të shënuar ditën e 8 dhjetorit, për të gjitha gratë që janë vrarë në luftën e kaluar. Nuk e di përgjigjen e  pyetjes se deri kur ato do të vazhdojnë dhe do të kenë forcën për aktivitete dhe procese të tilla. E tëra që unë di është se ne duhet të vazhdojmë të luftojmë, se është detyra e të gjithë neve t’i mbështesim ata në rrugën e tyre dhe të mos lejojmë që historia të vazhdojë të anashkalojë rolin e grave në proceset e paqes.

Mirjana Trifkoviç për nga profesioni është  diplomuar për drejtësi, dhe aktiviste e paqes për nga thirrja jetësore. Një grua me shumë qytete dhe adresa. Përmes shumë iniciativave ajo kontribuon në përballjen e së kaluarës dhe ndërtimin e paqes. Ajo e do shumë punën me të rinjtë sepse ata janë nxitësit dhe shtytësit e një bote më të mirë dhe më të drejtë. Ajo jeton dhe punon në Sarajevë.

________________________________________________________________________________________

[1] John R. Gillis . Pamćenje i identite: povijest jednog odnosa, u: Kultura pamćenja i historija, Maja Brkljačić, Sandra Prlenda,  Zagreb, 2006

[2] https://maticarproslosti.files.wordpress.com/2019/12/bosanska-knjiga-mrtvih_tom-i.pdf