Shikues dhe dëgjues të nderuar, mirë se na erdhët në podkastin e Balkan Perspectives!
Me mua sot në studio është zotëri Shkëlzen Maliqi. Ai është një kritik i rrallë dhe i kahershëm i artit. Në kuadër të edicionit të 23-të të Balkan Perspectives ne e kemi zgjedhur pikërisht atë për të biseduar rreth një teme jo edhe të lehtë. Do të flasim për artin, kulturën dhe ballafaqimin me të kaluarën. Siç e dini, gjatë viteve të 90-ta, kur shoqëria kosovare filloi ta organizojë jetën e saj në mënyrë paralele, siç u organizuan në shumë sfera shoqërore, e po ashtu edhe arti, edhe kultura e patën të patjetërsueshme të organizoheshin në fushën e vet. Sot do të zhvillojmë një bisedë me të, ngaqë është përcjellësi më i denjë dhe syri më kritik i të gjitha këtyre ngjarjeve deri më sot, për të marrë nga ai një perspektivë qoftë historike, kritike e paradigmatike gjersa sot ndodhemi në prag të një pajtimi të mundshëm në mes dy popujve.
L.Mustafa: Zotëri Shkëlzen, mirë se na erdhët në studio!
Sh. Maliqi: Mirë se ju gjeta!
L.Mustafa: A vazhdoni të besoni akoma se arti mund ta ndryshojë botën?
Sh.Maliqi: Po, nuk kam hequr plotësisht dorë, por e kam korigjuar veten, se si i ri kam qenë ithtar i një lëvizjeje të madhe edhe planetare revolucionare dhe mendonim se ekziston një progres i vazhdueshëm. Sidomos në art, letërsi e filozofi, depërtimet e të cilave shoqërinë e çojnë përpara. Meqë ka qenë ndryshe gjatë shekullit XIX dhe XX, meqë ka qenë shekull i revolucioneve, na dukej që sidomos arti dhe letërsia kanë një rol të jashtëzakonshëm në nxitjen e këtyre revolucioneve. Mirëpo me kontrarevolucionet e shekullit XX, si ai i Iranit, apo të tjerë, dhe modernizmi filloj me u zbeh, e me ra në kontramodernizëm e kontrarevolucion, fillova të dyshoj nëse arti mund ta ndryshojë botën, por prapë se prapë, mendoj që arti është i rëndësishëm për me e reflektu botën dhe me e ndryshu botën. Roli i artit nuk është mesianik, sepse besimi në lëvizjet mesianike ka qenë kontraproduktiv dhe na çoi në totalitarizma, kështu që në këtë pikë duhet të jemi të kujdesshëm. Arti në shoqëri është i domosdoshëm dhe mund të nxisë progres apo të argumentojë për përmirësimin e jetës së njerëzve.
L. Mustafa: Gjatë periudhës 1989-1991 Kosova u aneksua nga Serbia dhe siç e përmenda më herët, shoqëria kosovare, përkatësisht shqiptare, filloi ta organizojë jetën në mënyrë paralele, ngjashëm si në shumë fusha, po ashtu edhe arti? Si ishte i mundshëm arti atëherë?
Sh. Maliqi: Shihe, ne në Jugosllavi e kemi pas një autonomi bukur të lartë. Institucionet kanë qenë pjesë e federatës. Kemi qenë të përfaqësuar në të gjitha nivelet e federatës me të drejtë gati-gati të barabartë. Serbia ka dashur ta anulojë këtë sistem me e kthye në sistemin komandues për ta bashkue prapë Serbinë. Edhe Vojvodina ka qenë me status si Kosova. Kur u krijua kjo gjendje (përpjekjet e Serbisë për t’i pushtuar pjesët e tjera) ne e kemi pasur këtë parandjenjën e shtetësisë, organizimi ka qenë i gatshëm: shkolla, kanë qenë 420 mijë profesorë dhe nxënës, universiteti, gjitha, ato struktura kanë ekzistuar. Kështu që ne e kemi pasur të gatshme pak a shumë. Vetëm ia kemi shtuar atë elementin e pluralizmit të vitit 1990 duke krijuar 5-6 a 7 parti, i kena pas edhe disa organe që na përfaqësonin si Këshilli Koordinues i Partive të Kosovës, Këshilli i Partive Shqiptare në Jugosllavi. Në atë këshill kam pas qenë edhe unë dhe kemi punuar me shokët në Partinë Social-Demokrate. Ka pasur zëra që nuk duhej patur organizim paralel se ata (Serbia) kanë me na kthy nëpër objekte e shkolla. Pas gjashtë muajsh spontanisht nis organizimi, por edhe me direktiva. Një mësim e kemi marrë prej dy rasteve të ngjashme. Në Afrikën e Jugut dhe në Izrael. Sistemi i aparteidit ua kanë ndaluar atyre me ngjyrë që të vijojnë në shkolla, ata nuk kanë reagu ose vetëorganizu dhe u prish sistemi. Në Palestinë ka qenë rasti tjetër. Palesitnezët kur i kanë heq prej shkollave, i kanë organizu shkollat nëpër fusha ku kanë mundur. Ne e morëm shembullin e palestinezëve. Po edhe kështu ka qenë intenca spontane prej njerëzve. Prindërit i larguan nga puna, sidomos në qytete ka qenë shumë problem. Edhe ne u organizuam dhe secili shkonte në shkollën e vet dhe u gjetën mënyra për me u organizu nëpër shpia private e garazha. Sa i përket financimit, ai u siguru, në formë vetëfinancuese nga organizatatat tona private, firmave dhe ndarja e 3% një lloj sistemi formal ku kanë kontribuar të këtushmit dhe ata në perëndim, e që më shumë mblidhej këtu se në perëndim. Se nganjëherë lihet përshtypja se veç perëndimi ka tubu. Edhe në kulturë nisëm të organizohemi me këtë sistem paralel. Por nuk ka qenë e lehtë. Gjithçka filloi kur disa artistë filluan t’i ekspozojnë pikturat e tyre në kafiteri, kurse artistë me renome thoshin se nuk është prezantim dinjitoz.
L. Mustafa: Në teoretizimin që ju bëni në ndarjen e zhvillimit të etapave të artit në Kosovë, për fillimet e viteve 90-ta, ju flisni për artin e rezistencës, gjë që e keni formësuar si koncept. Ndaj kujt ftonte në rezistencë ky art?
Sh. Maliqi: Unë e kam pas shkruar një recension për një ekspozitë të Iliriana Loxhës që e ka pasur te kafe “Koha” përballë Rilindjes ka qenë aty, titullin të cilit ia dhashë: “Rezistenca e Artit”. Ne patëm hy në vitin e katërt të aparteidit që u bë dhe dikush kish marrë guximin. Po atë vit, më herët, një ekspozitë tjetër e kishte bërë Maksut Vezgishi, në një kafe galeri në Prizren që ka zgjatur një muaj ose dy, nuk i ka dhënë shumë jehonë, por meqë unë punoja në “Zëri”, patëm shkruar edhe për këtë ekspozitë. Ma vonë ky koncept u zgjerua. Më pastaj pranuan edhe artistë të tjerë dhe profesorë të ekspozojnë nëpër kafiteri, te “Roma” e te disa vende që kanë qenë, “Hani i 2 Robertëve”, ka pasur edhe më herët ekspozita, njëherë ishte kafiq pastaj si restorant, dhe ka qenë një vazhdimësi. Në vitin 1996 – 1997 kena arritur që prej Fondacionit Soros me e marr një fond e me bë një galeri gjysëmzyrtare ashtu, ose profesionale, falë faktit se teatri “Dodona” ka punu me mbulesën se Faruk Begolli, e ka pasur një firmë të regjistruar në Beograd dhe e ka marr me qira “Dodonën”, që ka qenë teatër për kukulla dhe për të rinjtë, dhe aty vërtetë e ka organizu aktivitetin e akademisë së arteve, shfaqje ka pas çdo natë, financat i ka organizu pak nga biletat, pak nga organizatat. Në vitet ‘92-93 unë kam qenë në zyrën e Fondacionit Soros dhe e kam ndihmuar “Dodonën” me menaxhue jetën kulturore. Në vitin 1996 e ka marrë një projekt, me një ndërtesë aty afër, e re sapo ish kry. Na pëlqeu. U interesuam për lokalin dhe e morëm. Aty kanë ekspozuar artistë të mëdhenj si Tahir Emra, Rexhep Ferri dhe studentët e rinj dhe kemi nis me e promovu artin e ri.
L. Mustafa: Në vitin 1997 organizuat ekspozitën “Përtej” ne Beograd. Si iu lindi ideja, pse duhet të shkonit në Beograd e të organizonit ekspozitë?
Sh. Maliqi: Në vitin 1993 më kanë thirr Fondacioni Soros me u kyç në Prishtinë, ndonëse kam qenë në bord në Beograd. Por u duhej një njeri në Prishtinë. Në vitin 1994 unë hyra për t’i ndihmuar, mediet, arsimin dhe kulturën. Në kuadër të atyre aktiviteteve, konkurset edhe pse nuk kanë qenë publike, gjithkush që ka ofruar ndonjë ide, e kam shqyrtuar dhe përkrahur. Dhe kam nis me i përkrah disa artista të cilët kanë rastisë që të kenë ndonjë ftesë rastësisht për në Gjermani apo gjetiu. Gjatë një mbledhjeje në Fondacionin Soros, u thash që, meqë kemi katër qendra, secili nga artistët tanë mund të ekspozojë në një qendër përkatëse, si në: Mal të Zi, Vojvodinë, Serbi dhe kështu me rradhë. Ata e kishin futur këtë në program këtë propozim. Drejtoresha e qendrës atë kohë ka qenë shoqja ime e studimeve dhe ajo më tha se ti duhesh të jesh kurator. Unë pranova dhe i mblodha artistët. I pyeta ata se ku dojnë të shkojnë, në Budvë, në Suboticë, në Novi Sad apo Beograd? Sokoli, Memeti dhe Maksi më thanë, nëse shkojmë, po shkojmë Beograd. Se ata e kuptojnë se çka po punojmë neve. Se puna e tyre as këtu s’kuptohej se çka po bëjnë, po edhe unë u mundojsha që të shkruaj e të interpretoj atë nëpër gazeta e revista. Edhe Sokol Beqiri ka pas shkruar e me shpjegime për punën e bërë në qendrën apo studion e quajtur atëherë “Multimedia”. Intenca ime ka qenë me i dërgu këta jashtë, me pa e me u ballafaqu me atë botë. Ato që i kishin punuar e gjitha ishte art i rezistencës. Gjithashtu e pata ftuar edhe Ilir Bajrin, i cili në atë kohë punonte shumë në kombinimin e jazz-it dhe traditës tonë lokale e popullore dhe i kërkova atij që të bëj diçka në lidhje me ekspozitën. Ai e bëri një instalim hapësinor shumë interesant dhe ata që e përcillin atë e kanë pëlqyer shumë. Mehmet Beluli ka pasur disa instalime shumë klasike, por njëri ka qenë më direkt dhe e ka pasur emrin “6 Prilli 1992”, dita kur ka filluar bombardimi i Sarajevës dhe shtetrrethimi. Sokol Beqiri i ka pasur veprat tejet origjinale, si puna e kacave ku bëhet djathi dhe tpinave që dukeshin si plumba. Ajo shumë i ka impresionu.
L. Mustafa: A mund të flasim sot për një “Përtej 2”?
Sh. Maliqi: Për “Përtej 2” kemi fol për tash për 20 vjetorin që e kemi organizuar me Borka Paviçeviqin. Ti kthehem asaj më lartë. Pse e organizuam në Beograd? Një moment tjetër ka qenë se pse Beogradi, sepse në atë kohë, një vjet përpara organizimit gjegjësisht më 1995 Borka Paviçeviq, po ashtu një kolege e imja e studimeve ajo e ka gjetur një hapësirë të lirë në Beograd, ku ka qenë objekti i Ambasadës së Gjermanisë Lindore në Beograd, Gjermania u pat bashkuar dhe hapësira ka qenë e shfyrtzueshme iu pat dhënë asaj për përdorim për aktivitete kulturore e që akoma vepron dhe e mban emrin Qendra për Dekontaminim Kulturor. Dmth ajo ka qenë dhe vazhdon të jetë një qendër antifashitste, anti-Millosheviq, anti-nacionaliste dhe mua më është dukur se ai vend është shumë i mirë për të reprezentu. Njerëzit që kanë ardhur e kanë kuptu se çfarë porosie ka qenë. Ideja jonë ka qenë se arti i rezistencës duhet të shkojë atje ku kuptohet, edhe nëse dikush të sulmon prapë nënkupton që është kuptu diçka dhe i treguam që ne nuk jemi njerëz me bishta ashtu qysh na kanë projektuar përmes propagandës nacionaliste serbe.
L.Mustafa: Gjatë viteve të ‘90-ta ka pas produksione në atë kohë, siç ka qenë “Labia” dhe ka prodhuar kaseta, skeçe, humor e filma. Si e shihni rolin e këtyre produksioneve, siç ishte “Labia”, për kohën që ka prodhuar pop-kulturë për ta mbajtur shpirtin lartë në një kohë trazirash?
Shkëlzen Maliqi: Ka pas edhe më herët produksion të kasetave në kuadër të Radio Televizionit Pritshtina – RTP. Në atë kohë muzika distribuohej përmes kasetave dhe më vonë përmes videokasetave. Televizorët, nëse ju kujtohet në atë kohë, ndoshta nuk e keni idenë. E tanë Prishtina e tanë Kosova u pat mbushur me antena satelitore. Kanalet shqipe i shikonim nga Tirana, mjaftonte t’i rrotullonim andej sepse ishin analoge ato. Televizorët atëherë kanë pasur të integruar edhe videon dhe mund të shikonim edhe video në to. Zbavitjen dhe humorin e shikonim në to. Popullarizimi i humorit nisi me RTP-në edhe pse më i kontrolluar. Kur filloi produksioni ato filluan me videokaseta dhe ato gjindeshin në vidoeteka. Videoteka ka pasur gjithkund, çdo mëhallë. Ata prodhonin filma, me një fjalë meqë nuk mund t’i shikonim më premierat e filmave botërore, tek ata siguroheshin pas dy tre javësh. Bile edhe para premierës. Kjo ka qenë lehtë, ajo pjesë e kreativitetit ndërrmarrësisë që ka ekzistu, edhe ka pas njerëz shumë të popullarizum që përpara s’kanë qenë. Shembull Danin nuk e ke pa në RTP, po ai ka qenë ylli kryesor i 90-tave, përmes kasetave të vogla e videokasetave më vonë. “Labia”pat nis me bë edhe filma dhe me ato mjete i angazhonin edhe aktorët të famshëm, po edhe këta që janë humorista. Shembull, Leci e Cima, kanë qenë të popullarizuar edhe viteve ’80-ta, por edhe gjatë viteve ’90-ta.
Pa humor nuk ka rezistencë. Kultura popullore nuk duhet të nënçmohet. Është si folklori. Por tash i përshtatet edhe ai mundësive. Ndonjëherë themi se aty ka pas shumë kiç ose diçka të tillë. Edhe kiçi madje në ato situata e ka luajtur rolin e vet dhe i prek njerëzit në momente të veçanta në aspektin sentimental, dhe ka me ekzistu gjithmonë dhe nuk mundesh me e ndal.
L. Mustafa: Sot ka shumë iniciativa të organizatave të ndryshme në Kosovë dhe në Serbi, që e kanë në qendër këtë idenë e harmonizimit, pajtimit përafrimit të këtyre popujve. A besoni se mund të ketë shpresë se arti mund të na ndihmojë neve dhe ka shumë hapësira të paprekura dhe të pashfrytëzuara, ku ne mund t’i përdorim artin, popkulturën dhe aspekte të tjera të kulturës, ku ne mund t’i ofrojmë qëndrimet e njerëzve që janë të ngjashëm?
SH. Maliqi: Po, ky është një proces shumë i gjatë dhe po zhvillohet në një aspekt tjetër, mendoj që me ndërmjetësimin e faktorëve ndërkombëtarë të arrihet pajtimi ose një marrëveshje historike, mes dy popujve. Problemi është se prej ‘80-ave intensivisht. Edhe ma herë ka pas paragjykime. Po prej ‘81-it e këndej ka ekzistu një fushatë permanente denigruese për shqiptarët, me pretendimin se ata janë kriminela, janë vrasës që i kan uzurpuar tokat serbe dhe e kanë krijuar një opinion dhe disponim që edhe sot vazhdon dhe duket që nuk mund të arrihet një pajtim afatgjatë. Por këto janë parë edhe ma fashizmin gjerman që ka shkaktuar katastrofa në të gjithë kontinentin. Por fashizmat duhet të munden me mjete adekuate. Gjatë viteve ‘90-të Serbia ka bë gjenocid për ta realizu Serbinë e madhe, por nuk është ndëshkuar ashtu siç është dashur. Ka qenë intervenimi në Kosovë, por propozimi më i mirë ka qenë që jo veç intervenim ajror, por të ketë edhe ndërhyrje me trupa tokësore të pushtohet Serbia dhe populli serb të vetëdijësohet si ai gjerman, se fashizmi ka qenë në dëm të vet popullit gjerman. Në Serbi nuk ekziston kjo ndjenjë, nuk them që nuk ka njerëz që nuk mendojnë kështu, bile ka zëra opozitar që kanë kundërshtuar, e dokumentuar krimet serbe, por mjetet kryesore mediet kryesore i kontrollon regjimi i cili është vazhdimësi e regjimit të Millosheviqit dhe është vështirë të mendohet kështu se mund të ndërrojë kahjen. Tash ndoshta është momenti i tij të luajë me dy karrige ku regjimi nga njëra anë luan rolin me u bë pjesë e Bashkimit Europian, nga ana tjetër raportet e afërta me Rusinë. Rusia, po ashtu, edhe pse doli nga ajo faza imperiale e Bashkimit Sovjetik, prapë u kthye në një lloj fashizmi dhe po tregon agresion, ashtu si ka treguar agresion Serbia ndaj vendeve të ish-shteteve jugosllave. Skenari gati i njëjtë. Duhet të kemi shpresë se kjo do të përfundojë dhe ky është një konflikt global dhe duhet të sqarohen punët. Mund të ndodhë që të dalin sektorë të veçantë, ose marrëveshje të reja siç ishte Marrëveshja e Ohrit dhe sado që nuk kem pritur, mund ta bëjë një kthesë.
L.Mustafa: Uroj më të mirën dhe le të bëhet ajo që është në të mirën e dy popujve, unë kisha kënaqësinë që ju kisha sot juve në studio…
Sh. Maliqi: Nuk i tham të gjitha, ama….
L. Mustafa: Po nuk i tham të gjitha, do të ishte më me dobi ndoshta të flisnim se cila cilës do të duhej t’i paraprinte, sepse shijet janë të pakontrollueshme por, kalkulimi i politikës është më atraktiv. Në këtë raport mendoj që arti është një mundësi më e mirë se sa politika, por është kjo e fundit që i merr ato vendimet e mëdha.
Sh. Maliqi: Edhe më herët, edhe gjatë viteve të ‘90-ta, ekspozitën që bëmë në Beograd dhe me qendrën “Multimedia” dhe aktivitete të tjera jemi përpjekur që të krijojmë një platformë të afrimit të popujve, duke botuar edhe libra antologjikë në gjuhën serbe të letërsisë shqipe, jemi organizuar dhe ka pasur shumë aktivitete, por gjithmonë këto forcat ekstreme kanë pasur më shumë hapësirë ose e kanë ndalu këtë proces. Megjithatë duhet të punohet më shumë që mos të ngadhnjejë fashizmi.
L.Mustafa: Falemnderit që ishit sot me mua.
Sh. Maliqi: Ju falemnderit për ftesën dhe mundësinë e dhënë.
L. Mustafa: Shikues dhe dëgjues të nderuar, ju falënderoj që ishit me mua sot, në kuadër të forumit ZFD dhe Balkan Perspectives ju ftoj t’i ndiqni produktet e forumit dhe shihemi herave tjera. Mirupafshim dhe ditën e mirë!
Latif Mustafa ka përfunduar studimet në fushën e filozofisë pranë Universitetit të Prishtinës. Ka qenë autor i emisionit filozofik PikëPamje, autor dhe publicist i analizave socio-politike të publikuara në mediet rajonale. Ai ka qenë i angazhuar si ligjërues në Departamentin e Shkencave Sociale në Universitetin Nënë Tereza – UNT në Shkup. Jeton dhe vepron në Prishtinë, më konkretisht, ai është angazhuar si kritik i teatrit dhe autor i emisionit Çelnaja në kuadër të Sbunker-it.
