1.

Arkitekturë dhe/ose revolucion? Kërkimi i përgjigjes për këtë pyetje komplekse ka hedhur themelet e arkitekturës moderne. Si një nga dilemat e mëdha të shekullit të 20-të, kjo pyetje paraqet ide të qarta mbi rolin shoqëror të arkitekturës dhe ndikimit të saj themelor mbi burrin dhe gruan si individë dhe mbi njerëzimin në tërësi. Edhe si art, edhe si praktikë, “arkitektura moderne” fuqizoi proceset e emancipimit shoqëror dhe u dha drejtim tjetër konflikteve politike dhe ideologjike. Ajo ka shenjuar hapin drejt së ardhmes, duke trasuar rrugën për ndryshime shoqërore dhe kulturore që i kanë transformuar rrënjësisht shoqëritë. “Qytetet rrezatuese”, komplekset industriale, blloqet e banimit, apartamentet modulare, kanë krijuar hapësirën brenda së cilës marrëdhëniet krejtësisht të reja ndërmjet individëve dhe komuniteteve kanë afirmuar në thelb idetë e empatisë dhe barazisë njerëzore.

Duke ndryshuar kushtet e jetesës për burrat dhe gratë, arkitektura moderne pashmangshmërisht ka ndikuar edhe mënyrën e tyre të arsyetimit. Që nga përfundimi i L2B-së, arkitektura e memorialeve ka marrë rol me rëndësi në procesin e tejkalimit të traumave kolektive. Prodhimi në masë i monumenteve të luftës dhe varrezave ushtarake ndryshoi hartat dhe peisazhet urbane, duke krijuar hapësirë për përkujtime që përfaqësonin «terapi grupore» specifike, që në thelb, merreshin me forma të ndryshme të humbjes. Kështu, procesi i dhimbshëm i ballafaqimit dhe kujtimit të dhunës (si pjesa përbërëse e çdo narrative historike) është formësuar, ndër ligjërime të tjera politike dhe kulturore, edhe nga ligjërimi i arkitekturës. Brenda hapësirës së përkufizuar arkitekturore, procesi i verbalizimit, prezantimit dhe diskutimit të traumës ka artikuluar rrymat mbizotëruese ideologjike. Në vitet 1920-të, arkitektura e memorialeve u përdor si mizanskenë gjatë procesit të promovimit të ideve pacifiste, ndërsa në botën e ndarë sipas ideologjive të viteve 1930-të, funksioni i saj u ridizajnua për të fuqizuar idetë e urrejtjes, arrogancës imperialiste dhe raciste. Komunitetet në zi të veteranëve të luftës, familjet dhe miqtë e tyre, pasi u mblodhën rreth memorialeve të luftës për të shëruar ndjenjat e pikëllimit dhe mbajtjes zi, u shndërruan në promovues dhe ekzekutues agresivë të ideve fashiste të dominimit ndaj atyre që përkufizoheshin si të tjerë.

2.

Pas vitit 1945, Evropa e shkatërruar dhe e ndarë në dy blloqe politike dhe ushtarake po tejkalonte traumat e luftës në mënyra të ndryshme, të gjithë duke patur diçka të përbashkët: nënkuptonin prosperitet në të ardhmen e afërt. Pavarësisht a ishin këto projeksione vizione të një parajse konsumeriste apo pa klasa, ato shtypnin traumën e luftës me pak apo shumë sukses. Gjatë këtij procesi, arkitektura e varrezave ushtarake, ndërtesave zyrtare dhe stadiumeve, që simbolizonin ideologjinë dhe regjimet e mposhtura ushtarakisht në L2B, u privuan dhe u zhveshën nga kuptimi i mëparshëm.

Fundi i viteve 1980-të shenjoi një ndryshim kyç në politikën historike dhe kulturën e kujtesës të L2B-së. Shumë nisma që punonin në terren, të vendosura për të ekspozuar përgjegjësinë e fshehur dhe fushëveprimin e të kaluarës së varrosur, nisën gërrmime arkeologjike. Rizbulimi i mbetjeve të ndërtesave të harruara naziste dhe fashiste hapi një epokë të re historike. “Horizontit i pritshmërive” i ndryshuar në Evropën pas Luftës së Ftohtë nisi kërkimin për përgjegjësinë ndërbreznore. Kështu, koncepti i “ballafaqimit me të kaluarën”, që presupozonte se rishqyrtimi i vazhdueshëm i së kaluarës përfaqësonte të vetmen mënyrë për ta tejkaluar atë, u shndërrua në një nga shtyllat e ideologjisë së re. Shenjimi i hapësirës publike me format dhe projektet që merren me fajësinë individuale për krimet dhe mizoritë e luftës dhe përgjegjësia kolektive për mënyrat si ato kujtoheshin dhe kujtohen, arkitektura e re e memorialeve përkufizuan në mënyrë domethënëse politikën bashkohore të historisë. Njohja e grupeve të viktimave të luftës dhe traumave të tyre, si dhe transmetimi i traumës ndër breza, solli një të kuptuar të ri të narrativave të dëshmorëve.  Arkitektura që merrej me traumën u konceptualizua me qëllimin për ta bërë kujtesën mbi krimet e gjenocidit të Holokaustit dhe terrorizmin përjetësisht të pranishme dhe për ta përfshirë fuqishëm “zbrazëtirën” si pjesë përbërëse të ligjërimit historik.  Kujtesa për dhunën që gjithnjë ka paraqitur shenjuesin e fuqishëm të identiteteve individuale dhe kolektive, ringjalli të kaluarën me qëllimin për ta përcaktuar agjendën e qartë të dënimit shoqëror, për të vlerësuar distancimin dhe dënimin ligjor të çdo tentative për relativizim.

Mirëpo, pasi është institucionalizuar dhe perceptuar si “kujtesë morale” dhe pasi është kuptuar si model që mund të implementohet në çdo shoqëri, pavarësisht kontekstit specifik, koncepti i “ballafaqimit me të kaluarën” shpeshherë është keqpërdorur në vazhdën e tensioneve të reja dhe të përkeqësuara nacionaliste. Në vend se të merren me traumën që ka ardhur si rezultat i dhunës së kryer ndaj të tjerëve në emër të komunitetit që kujton, fokusi u vu tek viktimat e veta dhe martirizimi i tyre, gjë që e fuqizoi edhe më shumë ndjesinë e rrezikut dhe rrjedhimisht, të politikave populiste të përforcuara.

3.

Arkitektura e memorialeve të Jugosllavisë socialiste përfaqësonte një nga shtyllat e regjimit të saj unik dhe një nga karakteristikat dalluese që e kanë përkufizuar pozicionin e saj ndërkombëtarisht. Qëllimi ishte të kapërcehej barra e historisë së përgjithësi dhe e L2B-së në veçanti. I gjithë procesi historik u perceptua si beteja shekullore e popujve jugosllavë për çlirim dhe bashkim. Kështu, L2B e përkufizuar zyrtarisht si Lufta Popullore Çlirimtare dhe Revolucioni Socialist, u prezantua si pika kryesore e ligjërimit historik. Emërtimi dhe terminologjia e saktë përfaqësonin bazën e ideologjisë së re, ndërkohë që memorialet si vende publike të “hapësirëzimit” të tyre.

Breza të arkitektëve jugosllavë kanë dhënë kontribute kyçe për procesin e formësimit të këtij ligjërimi. Ata nuk ishin të parët që i shpikën parqet memoriale si mjete specifike për t’i bashkuar komunitetet pas traumatizimit, por krijuan mënyrën unike për t’i kapërcyer mizoritë e së kaluarës dhe për t’i dhënë historisë një kuptim të ri. Memorialet socialiste ofronin hapësirë për krijimin e komunitetit, që duke i përkufizuar pjesëmarrësit në luftë si okupatorë fashistë, kolaboracionistë të fashizmit, viktima të fashizmit dhe luftëtarë antifashistë shmangën perceptimin e tyre si kryes, viktima dhe heronj të luftës nëpërmjet identiteteve të tyre kombëtare, etnike ose fetare. Ideologjia socialiste e ka refuzuar fuqishëm mundësinë e pajtimit të tyre dhe ka promovuar idenë e tejkalimit të traumave të luftës duke dënuar haptazi kauzat dhe kryesit e krimeve. 

Formave dhe simboleve të monumenteve u mungonin asociimet direkte politike dhe si të tilla, krijuan hapësirë për përfshirjen e komunitetit më të gjerë nëpërmjet ritualeve të shumta që përkujtonin heronjtë dhe dëshmorët e luftës. Mirëpo, ishte pikërisht kjo karakteristikë e përdorur nga elitat politike nacionaliste që u përdor si fitili që ndezi fuçinë e barutit në Jugosllavi në vitet e “socializmit dekadent” gjatë viteve 1980-të. Të akuzuar se “kishin fshehur të vërtetën” për L2B, krijuesit e monumenteve dhe parqeve memoriale u kritikuan se e shmangën përkufizimin e konflikteve si “luftë civile”. Memorialet e dizajnuara për të tejkaluar traumën e luftës u fajësuan se ishin prodhuesit kryesorë të kësaj. Teksa nisën luftërat për ndarjen e Jugosllavisë, memorialet u shpërfillën, shumë u dëmtuan dhe u vandalizuan dhe shumë të tjerë u shkatërruan.

4.

Për vite të tëra, Serbia e pasluftës, tranzicionale, nuk kishte ndonjë politikë të qartë të historisë. Ballafaqimi me barrën e së kaluarës prodhoi reagime të forta në vend se të ndërtonte hapësirë publike të aftë për të nxitur dialogun social si parakusht për demokratizim. Çështjet e krimeve të luftës të kryera nga forcat serbe gjatë luftërave në Kroaci, Bosnje e Hercegovinë dhe Kosovë dhe në radhë të parë, barra e Srebrenicës, pothuajse ishin mbyllur. Politikat e memorializimit e humbën mundësinë që ta rishqyrtonin çështjen e përgjegjësisë dhe gradualisht, institucionet shtetërore e përkufizuan kulturën e kujtesës, gjë që fuqizoi edhe më tej ndjesinë kolektive të rrezikut.

Në vend se të merreshin me shkaqet e traumës, shumë monumente dhe ceremoni në fakt e shtypën atë. Hulumtimet dhe hetimet kritike të krimeve dhe kriminelëve që shenjuan vitet e para të pasluftës u ndërprenë dhe hapësira publike u mbush me paraqitje  romantike, shumë shpesh të rreme, të heroizmave dhe vuajtjeve të luftës. Kriminelët e dënuar të luftës pothuajse u rehabilituan tërësisht në publik dhe krimet e tyre u legjitimizuan. Nga Dushko Tadiq, i pari person i dënuar nga tribunali i Hagës, e deri tek Veselin Shljivançanini dhe Nikolla Shainoviqi, Vladimir Llazareviqi dhe Nebojsha Pavkoviqi, e deri tek Radovan Karaxhiqi dhe Ratko Mlladiqi, dhe i tërë konstelacioni i personave të panjohur për publikun e që kanë marrë pjesë në vrasjet dhe torturat e civilëve, pothuajse të gjithë ata u shndërruan në heronj dhe martirë të popullit serb. Teksa narrativat e reja të luftës fuqizoheshin, dëshmitarët okularë dhe spekatatorët e krimeve u pamundësuan dhe u dekurajuan që t’i ndanin kujtimet e tyre, ndërkohë që vendet ku krimet u kryen dhe u bënë simbole të mizorive të luftës u shkatërruan qëllimisht ose u transformuan në atë masë sa që nuk njiheshin. E gjitha kjo për ta fshehur të kaluarën e padëshiruar. Përpjekjet për t’i dënuar dhe rrëfyer krimet ligjërisht, politikisht dhe publikisht u mirëpritën vetëm në margjina të shoqërisë.

Rezultat i kësaj ishte se varret masive në Serbi me 941 trupa të shqiptarëve të vrarë në Kosovë në vitin 1999 ende nuk janë të shenjuar (janë zbuluar në katër lokacione në Serbi: në Batajnicë pranë Beogradit, në Petrovo Sello, pranë Fshatit Peruqac dhe në Rudnicë). Tetë kampe për kroatët dhe myslimanët, të përkufizuar si të Burgosurit e Luftës në Begejci (sot Torak), Stajiqevo, Sremska Mitrovica, dy në Nish dhe tre në Beograd janë të pashenjuar, pavarësisht përpjekjeve të shumta nga ish-të burgosurit që atje të vendosen pllaka memoriale. Publiku i gjerë ende nuk di asgjë për dy kampet e krijuara për boshnjakët në Mitrovo Polje pranë Aleksandrovacit dhe në Shljivovica pranë Çajetinës.

Arkitektura e traumës si praktikë artistike dhe publike ka potencialin të inicojë diskutime publike dhe të shtypë përpjekjet për të falsifikuar të kaluarën. Nismat për të shenjuar lokacionet që janë të ndërlidhura me mizoritë e luftës, që në mënyra të ndryshme janë ndërmarrë në hapësirën virtuale dhe urbane nga disa organizata (për shembull Fondi për të Drejtën Humanitare, Iniciative Rinore për të Drejtat e Njeriut dhe Qendra për Historinë Publike), edhe pse për momentin janë në margjina, sërish përfaqësojnë hapa të rëndësishëm përpara në këtë drejtim.   

Dr. Olga Manojlloviq Pintar

Bashkëpunëtore e lartë për hulumtime pranë Institutit të Historisë së Re të Serbisë në Beograd. Ajo mban gradat master dhe doktoraturë nga Universiteti i Beogradit dhe ka gradën MA nga Universiteti i Evropës Qendrore në Budapest.

Dr. Manojlloviq Pintar ka marrë pjesë në shumë projekte ndërkombëtare, konferenca ndërdisiplinore dhe punëtori. Ajo ka qenë redaktore e antologjive për këta artikuj: Përvojat transnacionale të historisë jugosllave, (Beograd 2019); Tito – vizione dhe interpretime, (Beograd 2011); Historia dhe kujtesa, studime të historisë së vetëdijes (Beograd 2005). Ajo është autore e librave: Beteja e fundit, luftëtarët spanjollë dhe kriza jugosllavë në vitet 1980-të (Beograd 2019) dhe Arkeologjia e kujtesës: monumente dhe identitete në Serbi 1918-1989, (Beograd 2014).

Ajo është anëtare e Bordit të Drejtorëve të Fondit Rindërtues të Grave.