Kohërat ishin ashtu si ishin – ekzistonte frika, anarkia, shkatërrimi. E fsheha Titon në bodrum. Po të mos e kisha bërë, do ta kishin shkatërruar apo shkrirë. Nuk e dimë kurrë se cila është më e keqja.

Këto janë fjali të perifrazuara (me përjashtim të fjalisë autentike për statujën: ”E fsheha Titon”) të një personi që ka punuar në muzeun e një qyteze të vogël në Bosnje e Hercegovinë teksa fliste për ngjarjet në vitet 1992/1993. Karizmatike dhe trime, ajo bënte për vete studentët që vizitonin muzeun e saj në kuadër të punës së tyre kërkimore. Teksa e dëgjoja, ndjeva së pari të më pushtonte një valë optizmi dhe gëzimi. Mirëpo më pas, nisa të lodhem dhe të zemërohem në të njëjtën kohë, sepse nuk ishte bërë pothuajse asnjë hap përpara kur bëhej fjalë për narrativën që ajo rrëfente në krahasim me atë nga viti 1992.

Nëse kohërat e luftës janë ato ku gjithçka bëhet e mundur dhe e lejueshme, atëherë si janë kohërat e paqes? Tito doli nga bodrumi, mirëpo ne ende po përballemi me shkatërrimin sistematik dhe mospërfilljen kur është fjala për monumentet anti-fashiste në Bosnje e Hercegovinë. E thyer, e harruar, e zhvendosur, e riinterpretuar, me kokë të prerë, e vjedhur… Partiza, ‘puna ime më pompoze e rinisë sime si arkitekt’, e ka përshkruar Bogdan Bogdanoviqi Varrezën e Partizanëve në Mostar, një vend që përbëhet nga zemërimet, revizionizmat, hyrjet e dhunshme të identiteteve të reja (‘më të hershme’) të Mostarit, që dhunshëm mbysin përpjekjet e brishta për të ruajtur (fjala shpëtim është shumë e fortë dhe ambicioze në shpërputhje me realitetin në këtë rast, kur kemi parasysh gjendjen e monumenteve). Ndërmjet shkatërrimit brutal dhe shpërfilljes edhe më brutale të akro-nekropolisit, ekziston dhe një prirje pothuajse e pavërejtur për padukshmëri, për zhdukje nga harta e qytetit dhe nga kujtesa – hyrja për tek Varreza Përkujtimore e Partizanëve është mbuluar nga bimësia e egër, pothuajse e mbytur dhe e padallueshme në mesin e gjelbërimit të Mostarit.

Të mbytësh kujtimet është njësoj si mbytja fizike. Nëse diçka e shtypin mjaftueshëm thellë, a shkon deri në bodrum prej nga, në këtë rast me një tjetër qëllim, nuk ka dalje? Në punën time kërkimore lidhur me Varrezën Përkujtimore të Partizanëve në Mostar, unë e konfrontoj këtë ish-qytet të të vdekurve me ish-qytetin e të gjallëve, në përpjekje për të kuptuar se sa poshtë kemi rënë në aspektin e qytetërimit, njerëzor dhe emocional dhe kur (e si) anti-fashizmi u shndërrua në sharje? Në çastin kur historia e përbashkët u fshi nga konstruksioni i identitetit dhe kur monumentet, si kujtesa në hapësirë, u shtypën? Apo në çastin kur u formulua një shpjegim zyrtar se kushtonte shumë për të mirëmbajtur një monument (të tillë)?

Kundrejt ‘kohës së çmendurisë atëherë’, kur besonim se dikur do të ndalonte dhe se të gjithë do të dilnim nga bodrumet, nuk shoh shenja të tilla në rastin e marrëzisë aktuale të pasluftës (po, 21 vjet më vonë). Duke patur parasysh gjendjen – është e nevojshme të krijojmë hapësirë për kujtime ‘më të rëndësishme’, ‘më të reja’ dhe për hapësirën publike që ato zënë. Konkurrenca e krijuar artificialisht ndërmjet këtyre dy periudhave historikisht të ndara në përpjekje për të ndryshuar dhe riinterpretuar, shpesh çon drejt një logjike çmendurisht të thjeshtëzuar të ‘ose – ose’. Për shembull: ose fshihesh, ose kërkon. Kështu, ose je kundër ‘të kuqve’ ose je kundër ‘njerëzve tanë’. Zakonisht nuk ka pozicion të mesëm dhe askush nuk mërzitet më për ata që nuk kanë anë. Sidoqoftë, analogjia me një lojë fëmijësh merr fund këtu dhe fillon shtjellimi serioz i mendimeve se a do të na duhet sërish të shkojmë nëpër bodrume.

Le ta kthejmë lojën përmbys. Le të kërkojmë. Cilat monumente dhe memoriale na rrethojnë? Çfarë kujtimesh bartin ato? Çfarë përkujtojnë? Sa mirë i njohim monumentet pranë të cilave kalojmë çdo ditë? A mund të zhvillojmë ndonjë marrëdhënie me një monument? Çfarë lloj marrëdhënieje? Ç’kuptim ka grafiti ”Tito vampiri” në varrezën e partizanëve? Pse janë thyer gurët e varrit? Pse kemi monumente në fund të fundit? Mua më përndjek gjithnjë e më shumë mendimi i Bogdanoviqit se bota do të ishte një vend më i mirë pa monumente, ashtu si janë ndërtuar, sepse ‘ne thjesht jemi të paaftë të ndërtojmë monumente që do të përfaqësonin një histori të urtësisë, të ideve dhe të ndjesive, në vend të historisë së përmbysjeve me forcë’. Nuk ka më shtjellime mendimesh flirtuese të tij dhe gjithçka që ka mbetur për ne janë shfaqje, thjesht objekte në hapësira publike, të zhveshur nga vlera emocionale.

Edhe pse qëllimi im ishte që në këtë tekst të fokusohesha tek shtjellimi i mendimeve për monumentet e padëshiruara nga një e kaluar e padëshiruar, nuk mund ta shmang përshtypjen se s’mund të mohohet që shkatërrimi ka edhe qëllime të tjera përveç atyre “të larta”. Monumentet në Bosnje e Hercegovinë shpeshherë janë cak i motiveve shumë të ulëta në lojën kukafshehtas që u përshkrua në këtë tekst. Për shembull, pyes veten se ku fshihet Isak Samokovlija, busti i vjedhur nga qendra e Sarajevës në vitin 2016? Ku fshihen Vojo Dimitrijeviqi dhe Antun Branko Shimiqi? Kam frikë, dhe policia nuk ka informacion, se për ta nuk ka bodrum. Me siguri janë shkrirë. Gjë që na kthen prapa tek ato “qëllime të larta” e që nuk është rasti me Vllado Shegrtin, Savo Kovaçeviqin, Dragica Pravicën në Trebinje. Duket se po jetojmë në kohërat e ”ata që nuk u fshehën, u shkatërruan”. Pra, në kohërat e demokracisë, të të drejtave, lirive, fshehja po shndërrohet në opsionin e sigurtë. Kam frikë se ne si shoqëri po humbasin vetveten në këtë lojë kukafshehtas, jo vetëm pas një kohë të gjatë dhe jo vetëm në të ardhmen, por tani. Sidoqoftëm, numëroni deri në dhjetë se ndoshta (refuzoj të mos vazhdoj të besoj) do të ndalojmë së fshehuri.