Mund të ketë kohëra më të bukura, por kjo është e jona – Zhan-Pol Sartri

Po ëndërroja veten kur isha i vogël me shall të kuq rreth qafës dhe mbaja një stafetë për shokun Tito. Qendra tregtare e kaltër Sarajka në vend të BBI, që është e vetmja gjë që mbaj mend nga koha para luftës. Mbaj mend se hëngra akullore me shije dredhëze në një gotë dhe kaq. Gjithçka tjetër dukej njësoj, me përjashtim ndoshta se me cep të syrit vura re ne një monument të gjelbër në park. Unë isha në krye të rreshtit dhe pas meje ishin qindra fëmijë, të gjithë me kapele të kaltra, shallë të kuq dhe këmisha të bardha. Qeshnin si kurrë më parë. Dhe këndonin me zë të lartë, por për një arsye, nuk i dëgjoja zërat e tyre. Shihja rrotull dhe i shqetësuar kërkoja fytyra të njohura në audiencë, si Maliku nga filmi Otac na službenom putu. Nuk gjeja dot askë, por nuk hiqja dorë, pavarësisht frikës që më kë kishte paralizuar këmbë e duar. Kishte diçka të çuditshme dhe papritmas, atmosfera ndryshoi nga gazmore në të zymtë, edhe pse dielli ende ndrinte mbi Sarajkë. Në atë çast, kur duhej t’i afrohesha vendit dhe të dorëzoja stafetën, një predhë goditi tokën. Ky është çasti kur ëndrrat marrin fund, por kjo vazhdoi për mjaft kohë sa të shihja trupat e copëtuar të fëmijëve, këmishat e bardha të lyera me gjak të nxehtë dhe ngjyrën e kuqe që thithte të kaltrën. Dhe predha, me nuancat e flamurit tringjyrësh dhe yllin pesëcepësh në mes. Qesha me zë të lartë dhe më në fund hapa sytë, duke u përpjekur të mbuloj tmerrin që më kishte kapluar. Gjatë të gjithë ditës nuk isha në gjendje të zgjohesha dhe disi kisha ndjenjën që ende jetoja në ëndërr, edhe pse kur personalisht shkova në Shesin e Fëmijëve të Sarajevës për t’u siguruar nuk kishte gjurmë gjaku. Natën që pasoi nuk munda të fle.

Shpejt e kuptova se ëndrra ime ishte pasojë e orëve të tëra leximi të serisë fantastiko-shkencore të quajtur Errësira ku protagonistët udhëtojnë në kohë dhe e darkës tek prindërit e mi, pasuar nga tretja e ushqimit e asistuar nga diskutime për kohëra më të mira. Për kohërat gjatë regjimit të Titos. Gjatë të gjithë diskutimit, përpiqesha t’i bindja prindërit e mi se unë jetoj tani dhe këtu dhe se rrëfimet e tyre për të kalurën po më vrisnin të tashmen dhe vetëm sa e bënin edhe më të shëmtuar realitetin aktual, pavarësisht sa i tmerrshëm ai është. Shtytja kaq e dhunshme e rinisë në kapsulën e kujtesës së më të vjetërve dhe drejtimi i mendjeve tona të lodhura drejt një rinie idilike nuk është gjë tjetër pos rrëmbim i rinisë sonë, që edhe ashtu është e paevitueshme. Rrëfimet tipike për kohërat e kaluara, kur mund të flije në stol dhe që sot është e pamundur për shkak të krimit, migrantëve apo cilësisë së dobët të stolave, rrëfimet për xhinset që i blinin në Trieste dhe rrëfimi im i preferuar për bashkëekzistencën e përkryer të myslimanëve, serbëve dhe kroatëve janë thirrje që rinia të heqë dorë nga jeta e tyre. Sepse, përse të përpiqemi të bëjmë një gjë, përse të punojmë krijojmë, nëse është e kotë dhe nëse në fund, kurrë nuk do të jemi në gjendje sërish të flemë në stol, përse madje të jetojmë, nëse është më e lehtë të mbajmë mend? Dhe atë pa përdorur kujtimet tona, por duke u kthyer pas në kujtimet e dikujt tjetër, aq larg dhe imagjinatë që janë saqë është më e vështirë t’iu besosh atyre se sa përrallave për shtëpi çokollate dhe çati marmalate. Për shkak të kësaj është e qartë pse është e gabueshme t’i sjellësh me zor kujtimet në jetë dhe t’ia imponosh ato brezave të rinj që nuk e kuptojnë ose nuk duan ta kuptojnë. Ne thjesht nuk mund të jetojmë në kujtimet e prindërve tanë, sepse në mendjet tona, ata janë vrarë me viktimën e parë dhe me pikën e parë të gjakur që është derdhur, me fëmijën e parë të vrarë që mund të kishte qenë njëri nga ne, por për shkak thjesht të fatit, nuk ishte.

Megjithatë, pavarësisht gjithçkaje, një pjesë e madhe e rinisë në Bosnje e Hercegovinë, në mënyrë më radikale se sa bashkëmoshatarët e tyre në Serbi, Kroaci apo Slloveni, të cilët, përkundër prindërve të tyre në atë kohë, kuptohet që nuk duan ta rikthejnë Jugosllavinë me asnjë çmim, me kënaqësi i pranojnë rrëfimet për kohërat më të mira atëherë dhe për shëmtimë aktuale të besimit të tyre. Ata vetë e rikthejnë Titon në këngët e tyre, në bluzat e tyre ose e përfshijnë në mendimet që kanë për jetën dhe politikën, gjë që sigurisht është legjitime, ashtu si çdo zgjedhje tjetër personale, por është shkatërruese për krijimin e përbërjes së përgjithshme sociale në Bosnje e Hercegovinë. Vendi është ndërtuar nga ato gjenerata të Titos që kanë më së shumti përgjegjësi për transformimin e tmerrshëm të saj dhe rinia i pranon dhe i rikthen ato kujtime, edhe pse nuk kanë jetuar në to për asnjë çast, ndaj dhe vendi shndërrohet në rajon të padëshirueshëm prej nga njerëzit vetëm duan të largohen. Dhe të rinjtë largohen. Shumica pa kthyer kokën pas dhe në kërkim të një dieli të ri që do të shërojë zemrat e tyre të thyera. Edhe pse disa vazhdojnë të jetojnë jetët diku larg dhe e lënë Bosnje e Hercegovinën në paqe, të tjerët vazhdojnë të vajtojnë çdo ditë për Jugosllavinë dhe të analizojnë gjendjen sociale dhe politike në ish-vendin e tyre nga kolltukët e rehatshëm suedezë, zviceranë ose gjermanë.

Gjithashtu, më duhet të jem krejtësisht i ndershëm dhe të them se dikur u besoja rrëfimeve për përrallën jugosllave dhe mbaja bluza me yllin e kuq pesëcepësh, ëndërroj për vëllazërim dhe bashkim, mendoja dhe personalisht kam krijuar përfaqësime të reja të Jugosllavisë, por pastaj u rrita, pushova në ndjeri keqardhje për veten dhe eca përpara. Përveç asaj, veprova si çdo i ri në planetin Tokë, vendi i të cilit ka kaluar nëpër disa ndryshime. Le të provojmë të imagjinojmë ndonjë gjerman që shan Gjermaninë e sotme dhe është nostalgjik për kohërat socialiste. E njëjta vlen për rusët ose ukrainasit. Ata kanë vendosur ta lënë pas të kaluarën që nuk është e tyrja dhe të krijojnë një të tashme ku duan të jetojnë dhe të presin për të ardhmen. Është më e lehtë të ecësh përpara nëse nuk kthen kokën pas supeve, edhe nëse e gjithë shoqëria këmbëngul që ta bësh.

Për t’u përballur me kujtimet e imponuara dhe për të treguar se sa e gabuar është t’i rijetosh, kam shkruar një dramë të titulluar Më zgjoni kur të marrë fund. Ka fituar çmim për tekstin më të mirë modern në thirrjen e katërt për Heartefact dhe aktualisht është thirrja ime për brezim tim të përgjumur që të zgjohet nga ëndrra ku i kanë nanurisur prindërit e tyre. Në dramë, ashtu si në këtë tekst, nuk kam absolutisht qëllimin të kritikoj sistemin e kaluar apo vendin atëherë, por dua të tregoj njeriun, individin, i cili, i ndarë në dysh nga pamundësia për t’u larguar nga e kaluara dhe nga frika prej së tashmes së tmerrshme dhe të zymtë, harron veten, lumturinë dhe ndjenjat e tij, kuptimin e vërtetë të dashurisë. Drama ime fokusohet tek një familje që përbëhet nga Nëna, Motra, Vëllai dhe Gjyshi, që mbahen rob të së kaluarës nga Babai në njëzetë vitet e fundit, të së kalurës ku Jugosllavia ende nuk është shpërbërë dhe Tito është ende gjallë. „Atje jashtë është e keqja e madhe. Nuk ka mbetur asgjë e bukur. Kemi menduar se do të ishte më bukur për ju këtu. Fëmijëria jonë ishte e bukur. Duhej ta mbanim familjen të lumtur“, i thotë Babi Vajzës së tij që i ka drejtuar një armë. „Gjithçka ishte gënjeshtër“ thotë ajo. Një familje e vogël, në dukje e lumtur, në fakt është në udhëkryq dhe duhet të vendosë se a do të mbeten tek kujtimet që po vdesin, ashtu si Gjyshi, që është i vetmi që ka parë Titon e vërtetë, apo do të dalin të përballen me të keqen që është shumë më e tmerrshme dhe e rrezikshme, mbushur me turbofolk, nacionalizëm dhe urrejtje, por së paku të lirë nga prangat e së kaluarës. Përfundimisht, ashtu si në vitet ‘90, një dashurie të dhunshme i ka ardhur fundi i dhunshëm.

„Dhe jeta kaloi me vrull, sikur të mos kisha jetuar kurrë… Më lini të rri pak shtrirë… Nuk ka më fuqi, asgjë nuk ka mbetur, asgjë… Hej, ti… pisanjos!… Çfarë ëndrra e shëmtuar. Shumë e shëmtuar. Mbyllini sytë“ thotë Gjyshi në fund dhe nuk lëviz më.  

______________________________________

Mirza Skenderagiq ka botuar shumë tekste, ese, kritika filmike, letrare dhe teatri, recensione, intervista dhe tregime të shkurtra. Aktualisht është anëtar i bordit redaktues të programit për dramë dhe dokumentarë të Radios së Bosnje e Hercegovinës. Ai ka marrë bursë nga Fondacioni Karim Zaimoviq për dramën e tij ”Më zgjoni kur të marrë fund” në vitin 2014. Ai ka fituar Çmimin Heartefact për tekstin më të mirë rajonal të dramës moderne sociale në vitin 2016. Dokumentari i tij ”Unë mund të flas” ka fituar Çmimin Golden Apple në Festivalin e 13-të të Filmit të Bosnje e Hercegovinës në Nju Jork dhe çmim në Festivalin e Filmit Pravo Ljudski në vitin 2016.