Praktika e ndërlidhur me monumentet në shoqëritë dhe vendet pas konfliktit është pjesë e pandarë e analizës së procesit të “ballafaqimit me të kaluarën”. Politika e memorializimit e bën të mundur, deri diku, të përcaktohet se deri në ç’shkallë një shoqëri e caktuar përballet me të kaluarën e vet dhe ka vendosur se çfarë do të jetë pjesë e kujtesës kolektive dhe publike dhe çfarë do të jetë pjesë e kujtesës së margjinalizuar apo harresës. Pothuajse gjithnjë, monumentet dhe memorialet janë shprehje e interpretimit të së kaluarës nga ata që kanë pushtetin politik (elitat politike). Së fundmi, lejet për ndërtim lëshohen nga autortitetet lokale, rajonale dhe vendore. Analiza e praktikave të ndërlidhura me monumentet dhe memorialet e bën vërtetë të mundur të arrijmë në një përfundim mjaft të besueshëm lidhur me mënyrën se si një vend apo shoqëri e trajton të kaluarën e vet. Qëllimi im me këtë tekst të shkurtër është që të përqendrohem tek vendet dhe shoqëritë në ish-Jugosllavi, tek praktikat e tyre të ndërlidhura me memoriale dhe monumente si dhe tek grupet e tjera që i kritikojnë praktika të tilla me anë të aktiviteteve të veta.

Secili vend në ish-Jugosllavi (apo rajonet e saj) kanë mbajtur një model shumë të orientuar nga nacionalizmi, patriarkal dhe militant për praktikat e ndërlidhura me memorialet dhe monumentet. Një analizë e shkurtër e këtyre modeleve e bën të mundur që edhe sot të arrijmë në përfundimin se ideologjitë që shkaktuan vetë luftën po formësojnë kulturën e kujtesës në vendet dhe shoqëritë e ish-Jugosllavisë dhe kjo nuk duhet të na befasojë, kur kemi parasysh faktin se që nga vitet 1990 e deri më sot, elitat politike pothuajse nuk kanë ndryshuar. Heronjtë e luftërave, betejat, madje dhe kriminelët e luftës përkujtohen dhe memorializohen, ndërkohë që të gjithë akterët e tjerë që kanë marrë pjesë në mënyrë aktive në ngjarjet që janë sjellë rreth luftërave në ish-Jugosllavi, margjinalizohen. Kjo së pari ka të bëjë me aktivitetet anti-luftë dhe lëvizjet anti-luftë që mungojnë në kujtesën publike të vendeve dhe shoqërive të ish-Jugosllavisë. Monumentet që janë ndërtuar pas përfundimit të luftës në vitet 1990 janë dhe një pjesë e pashmangshme e krijimit dhe fuqizimit të identiteteve vendore të vendeve dhe rajoneve kryesisht të “pastra” etnikisht. Mirëpo krijimi dhe fuqizimi i identiteteve të reja kombëtare po ndodh në të njëjtën kohë me procesin e fshirjes nga kujtesa të gjithçkaje që ka të bëjë me Jugosllavinë dhe luftën antifashiste gjatë Luftës së Dytë Botërore (përfshirë dhe shkatërrimin fizik të monumenteve nga periudha e Jugosllavisë socialiste).

Sot, monumentet dhe memorialet që i shërbejnë narrativës së përhapur në Kroaci lidhur me ”pastërtinë e Luftës për Pavarësi” mbizotërojnë tërësisht në Kroaci; monumentet në këtë vend (me përjashtim të dy apo tre përjashtimeve që përkujtojnë viktimat serbe gjatë dhe pas operacionit ”Stuhia”) paraqesin ekskluzivisht narrativën e pastërtisë së luftës kroate për pavarësi nga agresorët serbë dhe aty përfshihen edhe elementet shtetërore dhe fetare. Monumentet për viktimat e kombësisë serbe janë përjashtim nga rregulli. Në Kosovë, monumentet që i kushtohen luftëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës po “lulëzojnë”, ndërkohë që praktikat e ndërlidhura me memorialet dhe monumentet në Kosovë shpërfillin tërësisht rezistencë për paqe të politikës së ndarjes dhe shtypjes së popullsisë shqiptare në Kosovë në vitet 1990. Si rrjedhojë e praktikave të tilla, shumë të rinj që kanë qenë fëmijë ose janë lindur pas luftës në Kosovë, nuk e kanë aspak idenë për ”sistemet paralele” të arsimit apo shëndetësisë të cilat u themeluan nga shqiptarët e Kosovës në vitet 1990 në mënyrë që të mbroheshin nga dhuna sistematike dhe strukturore që ushtronte shteti serb i asaj kohe. Në Bosnje e Hercegovinë sigurisht që varet se për cilën “pjesë etnike” të vendit po flitet – praktikat e ndërlidhura me monumentet u përshtaten elitave politike të tre popujve konstituues që po tentojnë të ruajnë narrativën e tyre për luftën në vend. Serbia, në konfuzionin e vet lidhur me “mospërfshirjen” në luftëra po fillon ngadalë të ndërtojë një narrativë të fuqishme të viktimizimit lidhur me ndërhyrjen e NATO-s në vitin 1999, duke e paraqitur si një ”ekses” – si një ngjarje që nuk kishte aspak të bënte me luftën në Kosovë. Çdo përpjekje tjetër për memorializim në Serbi lidhur me luftërat e tjera në ish-Jugosllavi paraqet qëndrimin skizofren të shtetit ndaj këtyre luftërave, ku vihet sidomos në dukje pamundësia për të emërtuar luftën. Madje disa praktika të ndërlidhura me memorialet dhe monumentet tregojnë, në një mënyrë të çuditshme, shkallën se deri ku janë të përcaktuara nga ideologjia nacionaliste dhe interpretimi i njëanshëm nga një komb apo grup etnik i caktuar. Shumë shembuj nga Republika Srpska provojnë se deri në ç’shkallë elita politike e këtij entiteti në Bosnje e Hercegovinë refuzon të përfshijë qytetarët jo-serbë në proceset e memorializimit. Një ndër këto shembuj është ai i monumentit për ushtarët e rënë të Ushtrisë së Republika Srpskas që është ndërtuar në terrenin e ish-kampit të përqendrimit të Tërnopoljes pranë Prijedorit, ku janë mbajtur mijëra viktima nga Prijedori dhe rrethinat, kryesisht boshnjakë dhe kroatë. Me përjashtim të monumenteve për ushtarët e Ushtrisë së Republika Srpskas, në këtë lokacion nuk ka absolutisht asgjë tjetër që do të aludonte në ekzistencën e një kampi përqendrimi, që së bashku me dy kampet e tjera të përqendrimit në Prijedor – Omarska dhe Keraterm – ishin një nga arsyet kryesore për themelimin e Tribunalit për Krime Ndërkombëtare për Ish-Jugosllavinë në Hagë. Po ashtu, vetëm disa qindra metra larg këtij vendi ku dhjetëra civilë boshnjakë u dogjën të gjallë në Vishegrad në vitin 1992, ka monumente për shenjtorë dhe mbretër serbë dhe shumë rrugë kanë marrë emrat e njësive të ndryshme ushtarake të Ushtrisë së Republika Srpskas. Në këtë qytet nuk ka pothuajse asgjë që t’i bëjë të mundur një vizitori të shohë mizoritë që kanë ndodhur atje vetëm 25 vjet më parë.

Megjithatë, ka grupe dhe individë, organizata të shoqërisë civile, që me zjarr kundërshtojnë praktika të tilla të ndërlidhura me monumentet dhe memorialet dhe që po e “thyejnë heshtjen” me aktivizmin e tyre, duke ngritur tema tabu në shoqëritë dhe vendet e tyre dhe duke marrë pjesë në procese të prodhimit të njohurive alternative lidhur me vitet 1990 – njohuri që aktualisht janë të ndaluara, të margjinalizuara dhe të përjashtuara nga e folura dhe hapësira publike. Mendoj se ky lloj i aktivizmit është në të vërtetë një proces i ndërtimit të monumenteve, një lloj ky i monumenteve jo-fizike, një lloj i aktivizmit që në të vërtetë përmban të gjitha karakteristikat e një monumenti dhe memoriali (me përjashtim të objektit fizik si përfaqësim material i një ngjarjeje të caktuar nga e kaluara), që e bën atë subjektivizëm politik të qytetarëve në emër të të cilëve po zhvillohet ky aktivizëm dhe që ”nxjerr në sipërfaqe’’ atë që narrativat mbizotëruese vazhdimisht përpiqen të shtypin.

Do të doja të jap disa shembuj të këtij lloj aktivizmi. Çdo 10 korrik, ”Gratë në të Zeza” përkujtojnë gjenocidin në Srebrenicë bashkë me aktivistë të tjerë; çdo 31 maj, organizata dhe individë të shumtë marrin pjesë në “Ditën e Shiritit të Bardhë” në Prijedor, që përkujton fillimin e spastrimit etnik të popullsisë jo-serbe të këtij qyteti; përkujtimi në minierën e Omarskas, vendi ku gjendet kampi më famëkeq i përqendrimit në luftën e fundit, ku u vranë qindra njerëz, ndërkohë që ky lokacion as nuk është i shenjuar. Këto janë vetëm disa nga shembujt e aktivizmit me të cilat bëhen përpjekje për të luftuar praktikat e ndërlidhura me monumentet dhe memorialet të përkufizuara mbi baza të nacionalizmit dhe vijave etnike në ish-Jugosllavi. Ky lloj i aktivizmit funksionon si memorial dhe si ”skulpturë sociale – monument”. Gjatë këtyre përkujtimeve, për pak orë, Sheshi i Republikës në Beograd apo miniera në Omarska shndërrohen në një monument për viktimat e gjenocidit në Srebrenicë apo viktimat e kampit të përqendrimit pranë Prijedorit. Ky aktivizëm përkujtimor ka vlerë të paçmuar në kontekst të praktikave të ndërlidhura me memoriale dhe monumente që u përmendën dhe që fokusohen vetëm tek “viktimat e veta”. Prandaj është e rëndësishme që të gjithë qytetarët e shoqërive pas-jugosllave t’i kushtohen paqes, solidaritetit dhe parimeve të përgjegjësisë politike për të mbështetur këtë lloj të aktivizmit; ato shërbejnë si alternativë e praktikës së etnicizimit të kujtesës kolektive, po infiltrojnë hapësirën publike duke prodhuar njohuri që është e margjinalizuar dhe kryejnë funksionin që në të vërtetë duhet ta kenë monumentet dhe memorialet në ish-Jugosllavi – t’i shërbejnë qëllimit të pajtimit, solidaritetit dhe krijimit të komuniteteve që nuk përcaktohen nga etnia. Pajtimi i vërtetë në vendet e ish-Jugosllavisë nuk mund të arrihet përmes politikave aktuale për monumente – mirëpo derisa të bëhet e mundur që të shenjohen fizikisht të gjitha vendet e vuajtjeve dhe krimeve të luftës, aktivizmi përkujtimor që lufton narrativat mbizotëruese rreth luftërave të viteve 1990 duhet të kuptohet si proces i ndërtimit të monumenteve dhe memorialeve, ”materializimi fizik” i të cilëve duhet të ndodhë në rast se synojmë pajtimin e vërtetë dhe ”ballafaqimin me të kaluarën”.

Autor i blogut është
Srgjan Hercigonja
shkencëtar politik nga Beogradi dhe pjesëtar i grupit punues ”Katër fytyrat e Omarskas”