Arkitektura e memorialeve të pasluftës në Ballkan mund të përshkruhet si kujtesë selektive në formë materiale: ajo kryesisht pasqyron perspektivën mono-kombëtare të ngjarjes që memorizon që është agjenti aktiv për thellimin e ndasive dhe ngecjen e procesit të pajtimit. Deri në vitin 2016 ka patur 2,100 memoriale të regjistruara për viktimat civile ose ushtarët nga lufta e fundit në Bosnje e Hercegovinë (BeH), të arkivuar në Regjistrin Qendror të Memorialeve.[1] Vetëm 2.85 përqind u kushtohen vuajtjeve të komuniteteve të e ndryshme etnike dhe fetare, që nënkupton se shumica dërrmuese i paraqesin ngjarjet gabimisht, pasi shumë viktima u përkasin grupeve të ndryshme etnike dhe fetare.
Trivializimi i së kaluarës, me qëllim të formësimit të kujtesës kolektive si duan partitë politike në pushtet është proces që në njëzetëekatër vitet e fundit ka kufizuar lirinë e kujtesës dhe ka krijuar për brezat e pasluftës përkujtime të rrejshme të dorës së dytë në bazë të nacionalizmit etno-fetar të karakterizuar nga një rënie e përgjithshme e nivelit kulturor dhe të vlerave si dhe të standardeve intelektuale dhe profesionale.[2] Lidhja ndërmjet kësaj rënieje dhe rritjes së etno-nacionalizmit është e dukshme në hapësira publike, sidomos interesante në sferën artistike për shkak të pranisë së pashmangshme publike dhe formave të ndryshme të manipulimi pamor masiv që me kalimin e kohës është normalizuar.
Arkitektura e memorialeve ekziston në formën e memorialeve, muzeve, skulpturës, shadërvanëve, burimeve, urave, galerive – këto “bartëse” të kujtesës kolektive që mund të jenë komplekse madhështore ose pllaka mermeri të vogla anës rrugës. Ajo iu ndihmon komuniteteve të komunikojnë me të kaluarën dhe arkitektit dhe artistëve pamorë u besohet ta formësojnë komunikimin asisoji që të sensibilizojnë dhe pasqyrojnë shpresën për njerëzim të mirëinformuar në të ardhmen.
Arkitektura e kujtesës shenjon, feston ose përkujton ngjarje historike dhe ata që kanë marrë pjesë dhe, si çdo dokument tjetër i qytetërimit, mbeten përherë – pavarësisht qëllimit – memorial i barbarisë , që shpalos fitoren, humbjen ose përjetimin e vetëm njërës palë. Kështu, estetika e këtyre objekteve merr vlerë lidhur me rëndësinë e tyre të pashmangshme simbolike. Shumica e monumenteve të pasluftës në BeH kanë motive pamore nga simbolizmi fetar dhe etno-kombëtar. Identitetet kolektive të përkatësisë fetare, etnike, kombëtare dhe kulturore pothuajse materializohen njëjtë në monumente dhe shpesh objekte të arkitekturës së memorialeve mishërojnë simbole të tri feve kryesore të BeH, ndonjëherë në atë shkallë, proporcion dhe materializim që përdoren si mjet për ta përcjellë mesazhin me më shumë vizibilitet, duke patur parasysh jo vetëm kontekstin hapësinor, por edhe shoqëror. Këto monumente nuk karakterizohen nga finesa e të shprehurit, dizajni bashkëkohor apo tipare që nxisin pasqyrim dhe emancipim, por përfaqësojnë direkt etno-kulturat dominuese. Kjo rënie e kriterit (estetik) mundësohet nga inercia e bashkësisë akademike dhe rënia e standardeve profesionale, si dhe joproduktiviteti i brezave më të rinj të arsimuar në një sistem të brumosur me të njëjtin etno-nacionalizëm që mishërohet në monumentet e sotme. I vetmi kriter për ndërtimin e monumenteve është mesazhi i fuqishëm politik dhe ata që i porosisin janë struktura politike që kanë mesazh për ta përcjellë. Kështu, shohim një lidhje të qartë dhe në kohë të duhur: tendera, plane dhe biseda për memoriale të reja që intensifikohen para zgjedhjeve.
Ka shumë shembuj të problemeve me arkitekturën e memorialeve; më kryesori është cilësia e ulët estetike dhe objektivi i qartë politik që thellon më tej homogjenizimin etno-fetar. Të tjerë kanë paraqitje më direkte dhe agresive të qëllimeve të tyre të ndershme për një shoqëri që nuk arrin të njohë apo trajtojë këto qëllime. Një shembull ishte plani i miratuar për ndërtimin e monumentit dedikuar veteranëve të njësisë policore boshnjake në komunën e Sarajevës “Centar”, ku paraqitej një tank i mundur serb mbi të cilin forcat e Njësisë Speciale festonin fitoren. Vendi i saktë për këtë monument ishte një park i popullarizuar dhe tërheqës pranë një shkolle fillore. Edhe me vlerësim minimal të këtij projekti është e mundur të shihen shumë mangësi. Pas reagimeve të publikut, kryesisht për shkak të afërsisë me shkollën, projekti u pezullua, edhe pse motivet as u vlerësuan, as iu paraqitën publikut në mënyrë të duhur. Ndërkohë, në këtë komunë, kompania që mbikëqyrte punimet në rrugë kishte planifikuar ndërtimin e një “zambaku” gjigant 20 metra të lartë me vendndodhje të panjohur, pra konteksti hapësinor ishte shpërfillur gjatë dizajnimit. Një shembull i njohur është Kryqi i Mijëvjeçarit, monument kolosal për dhimbjen dhe vuajtjen e qytetarëve të Mostarit. Struktura më e madhe fetare në BeH, vendndodhja e tij, ndryshe nga ai në Sarajevë, ishte menduar mirë që për shkak të përmasave të veta, monumenti të mund të shihej nga çdo kënd i qytetit më së shumti të ndarë në vija etnike në BeH. Kryqi u drejtohet vetëm 47% të banorëve të tij.[3]
Përveç arkitekturës, monumentet mund t’i analizojmë edhe në kontekst të investitorëve, përzgjedhjes së kontraktorit, promovimit medial dhe pjesëve të tjera praktike të krijimit dhe të kërkojmë për modele të veprimeve të nxitura nga politika. Është shumë e dukshme në ekskluzivitetin e tyre: në qendër të Bërçkos ka tre monumente që u kushtohen grupeve të ndryshme etno-fetare, pra të “Tjerët” ose ateistët nuk përkujtohen nga askush. Nevoja për gjithëpërfshirje dhe monumente objektive as nuk kuptohet, as nuk zbatohet. Edhe pse duket se shoqëria jonë duhet ta ndërtojë kulturën e memorializimit nga e para, themelet e forta zgjasin më shumë se sa periudha e tranzicionit ka mundur të shpërfillë.
Rëndësia e madhe e arkitekturës së memorialeve në krijimin e kujtesës kolektive të komunitetit është njohur globalisht pas Luftës së Dytë Botërore, kur u bë progres dramatik në të kuptuarin e konceptit të kujtesës kolektive dhe vetëdijes për etikën e memorializimit. Duke parë kulturën e ish-Jugosllavisë sidomos në vitet 60 dhe 70 shohim një çast unik për arkitekturën e memorialeve pa pararendës dhe për fat të keq, pa pasardhës. Gjatë asaj kohe, krijimi dhe lulëzimi i kulturës në kushtet socio-politike dhe ekonomike që e mundësuan këtë rezultoi me krijimin e vlerave krejtësisht të reja përmes artit ndërkombëtar, duke ua kaluar arritjeve globale në aspekt sasior dhe mbizotërim territorial.
Monumentet për Betejën e Çlirimit të Popujve, sipas teoricienëve të arkitekturës, kanë vlerë artistike të jashtëzakonshme dhe dëshmojnë përçimin e modernizmit dhe pozicionit politik specifik të Jugosllavisë. Natyra e tyre duale përkujton viktimat e fashizmit dhe glorifikon Revolucionin. Marrëdhënia aktuale e komunitetit me këto monumente përputhet me qasjen e sotme ndaj arkitekturës së memorialeve: shumë janë shkatërruar, të tjerë janë lënë në harresë ose konsiderohen trashëgimi e padëshiruar nga modeluesit e pasluftës të skenës politike vendase. Në masë të madhe, ato janë memoriale lokale që u kushtohen viktimave nga zona pranë dhe indiferenca apo përdhosja e tyre u dërgojnë mesazh të qartë familjeve të viktimave.
Në kohërat e mesjetës gurët e varreve i konsideronim si pjesën më të rëndësishme të kulturës së kujtesës në Ballkan. Përhapja dhe shprehja e tyre nuk kanë të dytë në Evropë dhe qëndrimi i publikut ndaj tyre vazhdimisht shenjohet nga të drejtat e “pronësisë” dhe politizimi i trashëgimisë (sërish) me qëllime etno-kombëtare. Për fat, veprimi ndërdisiplinor i ekipit të ekspertëve nga territori i ish-Jugosllavisë luftoi kundër këtij manipulimi politik përmes shkencës dhe punës me përkushtim, gjë që rezultoi në përfshirjen e nekropoleve me gurë varri në listën e trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Ky status i arritur tani vështirë se manipulohet nga politika e ditës.
Shpëtimi i arkitekturës bashkëkohore të memorialeve qëndron edhe në qasjen etike dhe profesionale: vetëm me vënien vazhdimisht në pikëpyetje të historisë dhe mospranim të pakompromis të këtyre objekteve mund të punojmë me vlerat e tjera të tyre. Ai që kërkon t’i qaset së kaluarës së vet të varrosur duhet të sillet si dikush që gërrmon.[4]
[1] Memorials in numbers: BiH. http://www.memorijali.org/novosti.html
[2] Lovrenović, I., Jergović, M. Bosnia and Herzegovina – the future of unfinished war, 2010
[3] Regjistrimi i popullsisë në BeH, 2013 http://www.popis.gov.ba/popis2013/mapa/?lang=bos
[4] Benjamin, W. Berlin Childhood around 1900, 1950
Author: Ena (Kukić) Kukiqi
Ena (Kukić) Kukiqi (lindur në vitin 1990) është arkitekte dhe është në vitin e dytë të studimeve të doktoraturës për Arkitekturën e Memorialeve pranë Institute of Design and Building Typology në Grac. Ajo ka përfunduar arsimin formal në qytetin e lindjes në Sarajevë, si dhe në Barcelonë dhe Grac. Bashkë me partnerin e vet Dinko (Jelečević) Jelleviq, ajo ka fituar në vitin 2018 çmimin Collegium Artisticum për të rinjtë më të mirë dhe në vitin 2019 çmimin Ideja më e Mirë. Puna e tyre në konkurse të ndryshme u ka sjellë shumë çmime ndërkombëtare dhe vendore. Teza e masterit të Enës për arkitekturën e kujtesës fitoi çmimin austriak GAD në vitin 2018 dhe është përzgjedhur si finaliste për Archiprix Biennale 2019. Puna e saj përqendrohet tek ballafaqimi me fragmentet hapësinore të kujtesës kolektive si në teori, ashtu edhe në praktikë pranë HoG Architektur studio. Ajo merr pjesë aktive në diskutimet publike për këtë temë duke shkruar për disa OJQ në BeH.
