Foto: Mirosllav Vujoviq

Përkthimi në anglisht: Luna Gjorgjeviq

Unë jam nga Kragujevci. Nuk po e them që të njihem më mirë me ju, por si përkujtim se vij nga një qytet ku rreth 2,300 persona u ekzekutuan nga krime lufte. Vitin tjetër do të shenjojmë tetë dhjetëvjeçarë që nga krimi masiv në Shumaricë. Janë 80 vite me traumë kolektive, sepse që të gjithë kanë patur nga një të afërm atje. Pra, si mund ta shihni, Shumarica është edhe varrezë. Askush nuk e di si me saktësi se ku gjenden eshtrat e të ekzekutuarve. 

Sidoqoftë, kur të shenjojmë 80 vite që nga ajo datë e përgjakshme e 21 tetorit 1941, do të shenjojmë edhe 80 vite të manipulimeve politike (jo, nuk ka patur 7,000 prej tyre, jo, trutë e tyre nuk u shpërndanë mbi muret e klasës së një shkolle të mesme, marrëzia që na pati treguar një mësimdhënës në klasën e parë), si dhe 80 vite të një betimi të çuditshëm për heshtje që ekziston në Kragujevc rreth kësaj ngjarjeje. Pra, si mund ta shihni, ne i kemi pranuar narrativat politike zyrtare për atë ngjarje, i kemi pranuar akuzat e atyre narrativave dhe i kemi përsëritur si papagaj. A thua se ka ndodhur diku tjetër, a thua se nuk njohim askënd që i mbijetoi, a thua se nuk ka mbetur kush që ta kujtojë.

M’u desh të bëhem gazetare, të mbush 28 vjet, që të marr guximin dhe t’i pyes bashkëvendasit e mi dhe familjen time se çfarë po ndodh. Kam shkruar për këtë më herët, por do ta përsëris: ata reaguan sikur mezi kishin pritur që dikush t’i pyesë dhe të hapen.  

Po, të gjithë e kishin një të afërm që i la eshtrat atje. Mirëpo, del se të gjithë e kishin një afërm me duart me gjak. Ngaqë ekzekutuesit në Kragujevc ishin gjermanët, askush nuk e vuri këtë në pikëpyetje. Mirëpo, kush i bëri arrestimet, gjuetinë, kush i mbylli njerëzit në ahure vetëm për hakmarrje? Epo, qytetarët e Kragujevcit, Ljotiqevcit (kolaboracionistët), pjesëtarë të zborit të udhëhequr nga Marisav Petroviqi. Për t’i rënë shkurt historisë, çdo familje në qytetin tim e ka një krenari dhe një turp. E imja ka një stërgjyshe që e fshehu djalin e fqinjit në një tualet jashtë dhe qëndroi aty për ta shpëtuar. Por e kemi dhe një xhaxha, një tregtar të pasur, i cili thuhet se bëri porosi për shumë metra material të zi disa ditë më herët, sepse e dinte që çdo shtëpi në qytezën e vogël të Kragujevcit së shpejti do të vishej me të zeza.

Mendimi im për kriminelët e luftës dhe krimet e luftës dihet mirë. Megjithatë, refuzoj të marr pjesë në konferenca për këtë temë apo që të shkruaj për këtë temë, sepse mendoj nuk di mjaftueshëm, se nuk i kam lexuar të gjitha dëshmitë në uebfaqen e Tribunalit të Hagës, nuk kam mësuar çdo gjë që është vënë në dispozicion nga të gjitha burimet.

Megjithatë, pranova ta shkruaj këtë artikull pasi kalova nëpër historinë time private dhe lidhjet e mia personale me luftërat dhe krimet e luftës. Po, jam nga Kragujevci, por nuk kam asnjë lidhje me Miljko Llugarin, tashmë i ndjerë, përvese që jemi nga i njëjti qytet.

Pranova të shkruaj, sepse pasi e studiova me kujdes hartën e krimeve të luftës në uebfaqen Lufta në Serbi dhe kuptova se i mbaja mend shumicën e atyre ngjarjeve. Për fat, jam mjaftueshëm e re për të mos qenë përgjegjëse, por për fat të keq, jam mjaftueshëm e rritur për të mbajtur mend.

Kur u shfaq harta, harta e Serbisë, mbi Kragujevcin tim ishte një pikë e kaltër. Mendova se ishte Llugari. Por nuk ishte. Nuk ishte ai, por kushëriri im i parë. “Më 21 dhjetor 1991 – në kuadër të fushatës së përhershme ushtarake të ushtrisë dhe të qeverisë civile në Serbi kundër atyre që kundërshtonin luftën në Kragujevc, në vende publike u shpallën listat e dezertorëve dhe rezervistëve që refuzonin mobilizimin. Kjo u interpretua si thirrje për linçim. Rebelimet më të mëdha të rezervistëve dhe dezertorëve ndodhën në Kragujevc (7,000, 2,000 dhe 200 rezervistë)”. Kushëriri im ishte njëri prej tyre. Ia ngula sytë datës, 21 dhjetor 1991. Dhjetë ditë më vonë unë pata mbushur nëntë vjeç. Megjithatë, ende më kujtohet gjithçka. Më kujtohet se ai u kthye nga shërbimi i detyrueshëm ushtarak atë pranverë. E mbaj mend një pasdite kur ai po rrinte me prindërit e mi në kuzhinë dhe ata po pëshpërisnin për diçka me zë shumë të ulët, për një kohë shumë të gjatë. Mbaj mend që nëna ime tha: “Nuk kemi aq shumë, por do bëjmë diçka”. Dhe më vonë më thanë se ai do të shkonte në Greqi për të mbledhur ullinj. Sot, ai ka theks grek dhe ndalon kur flet, sepse i harron disa fjalë serbisht. Mirëpo mua më kujtohet më shumë se sa çka shkruhet në uebfaqen “Lufta në Serbi”. Emri i kushëririt tim ishte në listën e dezertorëve. Por nuk ka informacion se ku ishin shpallur ato lista. Dhe ato ishin shpallur, ndër të tjera, edhe në një gazetë që nuk ekziston më, por që konsiderohej si shembull i gazetarisë së lirë, anti-Millosheviq. Dikur ishte simbol i gazetarisë së pavarur në radhët e medias lokale në Kragujevc. Nuk ka rëndësi, ata gazetarë kanë vdekur prej kohësh, edhe atëherë ishin në prag të daljes në pension.

Më kujtohet më shumë se sa aq. Më kujtohet i ftohti përballë barrakave në Kragujevc, ndërtesa menjëherë prapa Shkollës së Parë të Mesme, prej nga u morën nxënësit për t’u ekzekutuar.

Më kujtohet gjyshi im duke qarë, sepse nuk mund ta shihte xhaxhain në kamionët që vinin nga Valjeva, pasi e kishin rekrutuar dhe dërguar në Tovarnik, në konvojin që u bombardua nga JNA-ja. Më kujtohet kushëriri im kur kërceu jashtë njërit prej atyre kamionëve, na u afrua duke thënë: “Është gjallë, e pashë në Valjevë”, por gjyshi im nuk e besoi dhe ne ishim të vegjël dhe gjendeshim aty vetëm sepse nuk kishte kush të kujdesej për ne, ndaj ai na mori me vete. Xhaxhai im u kthye dhe më pak se një muaj më vonë u rekrutua sërish. Ai nuk u përshëndet me askënd, thjesht ledhatoi një qenush që kishte gjetur disa ditë më parë dhe u largua. Ai u kthye, por nuk ishte më i njëjti. Rrallëherë flitet për SSPT, ai tani merr tableta për gjumë kur i vijnë “telashet”.

Shumë, shumë vite më vonë, për shkak të një bllokimi trafiku në Batrovc/Bajakovë, vendosëm të shkojmë përmes Shidit, sepse është fjala për ne, brezi ynë mund të ketë miq kroatë dhe ne ishim rrugës për në Zagreb, sepse përse jo, ne shkojmë në Zagreb gjithnjë. Ishte hera e parë për mua që kaloja përmes Sllavonisë. Sllavonia e bukur, me radhë fshatrash të pasuar nga arat me misër, që shtrihen aq larg sa të kap syri, po aq të bukura sa në Shumadijen time, të gjithë në makinë janë duke biseduar, por unë mendoj vetëm për diçka që pati thënë xhaxhai, diçka që e kisha dëgjuar teksa përgjoja bisedat e të rriturve: “Ndaj kujt? Ndaj dikujt si Dragani im, që gjithë jetën ka punuar në ara?”

Qetësohem duke i thënë vetes se të gjitha shtëpitë janë të rregulluara dhe nuk ka shenja të granatave mbi fasadat e tyre, ashtu si i pashë në vitin 2004 kur u nisa për në Sarajevë, sepse është fjala për ne, brezi im mund të ketë miq boshnjakë. Babai im nuk udhëton për në shtetet e ish-Jugosllavisë. Njëherë, ai u takua me një mik nga jeta e kaluar dhe e pyeti: “Si e ke familjen?” “Kanë vdekur” ishte përgjigja e tij. Ai nuk udhëton atje, thotë, ngaqë i vjen turp. Nëna ime e ka kaluar një pjesë të fëmijërisë në Doboj dhe gjithnjë përmend një Xhemal dhe një Fatime, njerëz që i adhuronte. Mua m’u desh të bëhem gazetare që të marr guximin dhe ta pyes nëse dëshiron t’i gjejë. Ajo nuk ishte e sigurtë, e shmangu temën dhe më pas më bërtiti, sepse Fatima është nga Foça dhe nëna ime e di se ata u larguan nga Doboji për në Foça dhe kjo është krejt çka ajo di dhe ka frikë të zbulojë më shumë.

E di që e gjitha kjo është histori private, që nuk është aspak e tmerrshme në krahasim me gjithçka që ka ndodhur, me gjithçka që kanë përjetuar njerëzit e tjerë dhe me faktin se ata nuk mbijetuan. Por ka ndodhur. Ka ndodhur.

Së fundmi, shtatorin e kaluar, ja ku jam, për të qindtën herë, në Sarajevë. Mund të kishim blerë bostan, sugjeron dikush. Ja ku jemi, në Markale. Një treg si çdo treg tjetër. Përplot njerëz, me ngjyra, me gjallëri, si çdo treg në periudhën ndërmjet verës dhe vjeshtës. Por unë ende kujtoj. Nuk jam fëmijë, jam grua në të tridhjetat. Me mua janë disa fëmijë të Sarajevës, adoleshentë që kanë interesim, mund ta paramendoni, për etikën mediale. Ata janë 17 ose 18 vjeç dhe për fat, nuk kujtojnë. Por ka ndodhur dhe ne duhet ta kujtojmë, nuk duhet ta fshehim poshtë qilimit, as Marisllavin, as Mlladiqin, as Lazareviqin, as Llugarin, Shljivançaninin, Karaxhiqin (njëherë, pranë një hoteli Holiday Inn një taksist më tha: njerëzit e tu kanë qenë këtu), Sheshelin, Millosheviqin. Por ata fëmijë me të cilët isha në Sarajevë vijnë në Beograd, vijnë në festivalin Exit , shkojnë në Zagreb. Unë kujtoj, unë kam frikë nga furia nacionaliste, sepse e di sa lehtë mund të rikthehet, por kam edhe shpresë.  Arseni dhe Kemo asnjëherë nuk do të ecin nëpër Haulikova dhe Çarshi, por këta fëmijë do ta bëjnë, “të mbrojtur vetëm nga një vel i hollë i miqësisë, që gjithnjë është rast i pazgjidhur”.

Jovana Gligorijeviq (1983) ka lindur në Kragujevc, ku ka përfunduar Shkollën e Parë të Mesme. Ajo ka studiuar filozofi në Fakultetin e Filozofisë në Beograd, por që në vitin e parë të studimeve ka filluar të bashkëpunojë me të përjavshmen “Vreme”, ku punon si zëvendëskryeredaktore që nga viti 2014. Viteve të fundit ajo është fokusuar tek puna me gazetarë të rinj dhe edukimi medial për të rinjtë. Ajo është fituese e disa çmimeve për kontribut gazetaresk për tolerancën, për artikuj që kanë të bëjnë me trajtimin e viktimave të dhunimit, krimin e luftës të dhunimit në Kosovë dhe artikuj për shëndetin mendor.