Anton Vukpalaj
Asistent profesor i Shkencave Politike
Universiteti i Prishtinës
Politika e zgjerimit të Bashkimit Evropian drejt Ballkanit Perëndimor ka përfshirë që në fillimet e veta pajtimin ndërmjet ish-armiqve si kusht për vendet kandidate që të hyjnë në Bashkim. Në Samitin e Zagrebit në vitin 2000, theksi u vu tek pajtimi, bashkë me konsolidimin e demokracisë dhe bashkëpunimin rajonal. Në Samitin e Selanikut në vitin 2003, që konfirmoi të ardhmen evropiane të vendeve të Ballkanit Perëndimor, Procesit të Stabilizim Asociimit (PSA) iu shtuan edhe mekanizma të drejtësisë tranzicionale. Ky proces rezultoi në Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA). Vendi i fundit që nënshkroi MSA-në me BE-në ishte Kosova, në vitin 2015. Procesi i Berlinit u themelua në vitin 2014 dhe parashtronte se vendet e Ballkanit Perëndimor duhej të bënin “progres shtesë real në procesin e reformave, në zgjidhjen e çështjeve ende të hapura bilaterale dhe të brendshme dhe në arritjen e pajtimit brenda dhe ndërmjet shoqërive në rajon”.[1] Strategjia e Zgjerimit të BE-së 2018 për Ballkanin Perëndimor është strategjia më serioze e BE-së për drejtësinë tranzicionale. Ajo konkludon se procesi i drejtësisë tranzicionale në Ballkanin Perëndimor është jo i plotë dhe se pajtimi nuk mund të imponohet nga jashtë. Ajo shpall se udhëheqësit politikë duhet ta marrin përgjegjësinë dhe të udhëheqin me shembullin e tyre. Elitave të Ballkanit Perëndimor u bëhet thirrje t’i lënë pas deklaratat provokative të konflikteve dhe ligjërimeve etniko-nacionaliste dhe se “në BE nuk ka vend për retorikë nxitëse, aq më pak për glorifikim të kriminelëve të luftës nga asnjëra palë”.[2]
Synimi i përgjithshëm i politikave të zgjerimit të BE-së në vendet e Ballkanit Perëndimor ka qenë krijimi i kushteve të nevojshme për të ndërtuar kapacitetet politike, ekonomike dhe të zbatimit të ligjit. Sa i përket drejtësisë tranzicionale dhe pajtimit, BE-ja ka favorizuar qasjen lartë-poshtë duke u fokusuar së pari tek niveli institucional, pa përkrahur në mënyrë substanciale mekanizmat poshtë-lart të drejtësisë tranzicionale. Strategjia e kufizuar poshtë-lart e BE-së përmbante financimin e disa organizatave të shoqërisë civile të fokusuara në hetimin e krimeve të luftës, abuzimeve të së kaluarës dhe krimeve të luftës. Megjithatë, angazhimi i BE-së me aktorë të shoqërisë civile për procesin e zgjerimit “është penguar nga fokusi disi i limituar tek procedurat teknokratike […]një pjesë e madhe e të mirave që mund të kishte arritur BE-ja për ndërtimin e shoqërisë civile në rajon kanë munguar për shkak se iu kushtua shumë më tepër vëmendje elitave”.[3] BE-ja ka mbështetur komisionin rajonal të së vërtetës, i njohur si RECOM, që nisi në vitin 2008, por nuk u bë funksional për shkak të mungesës së përkrahjes politike.[4]
BE-ja e ka përdorur kushtëzimin për t’i shtytur vendet e Ballkanit Perëndimor të bashkëpunojnë me Tribunalin Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (TPNJ). Kushtëzimi përbënte parakusht për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor që të avanconin në rrugën e tyre drejt integrimit në BE. BE-ja ushtroi presion ndaj Kroacisë, Serbisë dhe Bosnje e Hercegovinës që kriminelët e tyre të luftës t’ia dorëzonin Tribunalit të Hagës. Kosova e nënshkroi MSA-në me BE-në në tetor 2015, vetëm pasi Kuvendi i Kosovës votoi për krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës (DHSK) në gusht të të njëjtit vit.
Agjenda e BE-së për drejtësinë tranzicionale në Kosovë
Politika e BE-së drejt Kosovës lidhur me drejtësinë tranzicionale dhe pajtimit favorizonte drejtësinë ndëshkuese. Kjo përkrahje për mekanizmat e drejtësisë ndëshkuese në Kosovë është në përputhje me përkrahjen e përgjithshme të BE-së për demokratizimin dhe zbatimin e ligjit. Drejtësia ndëshkuese përbëhet nga gjykimi i krimeve të së kaluarës për të arritur transformimin politik të shoqërive nëpërmjet zbatimit të ligjit. Llogaridhënia konsiderohet si “fundi i pandëshkueshmërisë” dhe ndëshkimi i krimeve të luftës “që e vendos përgjegjësinë tek individi”.[5]
BE-ja në Kosovë themeloi dhe mbështeti dy mekanizma gjyqësorë hibridë: Misionin e Bashkimit Evropian për Sundimin e Ligjit (EULEX) dhe Dhomën e Specializuar e Kosovës (DHSK). EULEX-i nisi punën në Kosovë në vitin 2008, pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës dhe ende është këtu, si misioni më i madh dhe më i kushtueshëm i BE-së në sferën e Sigurisë së Përbashkët dhe Politikave të Mbrojtjes që është dërguar në një vend të tretë.[6] Në kuadër të këtij misioni, BE-ja ka dërguar gjyqtarë dhe prokurorë që të mbështesin institucionet e Kosovës për sundimin e ligjit. Qëllimi i këtij misioni ishte gjithashtu që të afrohej më shumë me popullsinë vendase dhe të adresonte mangësitë e Misionit të Përkohshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) që kishte ardhur para tij. Përveç përkrahjes për institucionet e Kosovës dhe ngjashëm me kompetencat e UNMIK-t në fushën e zbatimit të ligjit dhe të demokratizimit, këtij misioni iu dhanë fuqi ekzekutive për të gjykuar krimet e luftës. Në gjykatat e Kosovës, panelet e EULEX-it ishin të përziera, të përbëra nga gjyqtarë vendas dhe evropianë, ndërsa prokurorët ishin ndërkombëtarë. Në këtë drejtim, këto panele ishin të ngjashme me “Rregulloren për Panele 64” të krijuar nga UNMIK-u në vitin 2000 dhe që kishte të bënte me integrimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve ndërkombëtarë në gjykatat e vendit. Më vonë, ky model shërbeu si shembull për krijimin e gjykatave penale hibride në shkallë globale (Sierra Leone, Kamboxhia, Timori Lindor, Liban, Bosnje e Hercegovinë, etj.).
Sidoqoftë dhe pavarësisht përkrahjes së madhe që EULEX-i pati në fillim, arritjet e tij finale mbeten të pakëta. Besimi në EULEX në radhët e popullsisë së vendit ka pësuar rënie të vazhdueshme. Për këtë mund të përmenden disa arsye. Në veçanti, vështirësitë të cilat kanë rrethuar dy gjykimet e ish-komandatëve të UÇK-së.[7] EULEX-i u përball me shumë vështirësi, si mungesa e mbrojtjes së dëshmitarëve në nivelin e duhur, kohëzgjatja e procedurave dhe skandalet e brendshme që cenuan reputacionin e misionit në radhët e popullsisë vendase. Pavarësisht dështimeve të veta, nga viti 2009 deri në vitin 2018, “Prokurorët e EULEX-it kanë paraqitur 22 raste ku ngriheshin aktakuza për krime luftës kundër 39 shqiptarëve, 11 serbëve, një malazezi dhe një romi”.[8]
Institucioni i dytë i drejtësisë ndëshkuese në Kosovë me përkrahje nga BE-ja është Dhoma e Specializuar e Kosovës. Votimi për këtë dhomë erdhi pasi Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës (PACE) miratoi në janar 2011 një raport kër krimet e kryera nga ish-pjesëtarët e UÇK-së gjatë dhe pas luftës në Kosovë në vitin 1999. Pas këtij raporti, BE-ja krijoi Task Forcën Speciale për Hetime (SITF) që të hetonte akuzat për krime. Me qendër në Bruksel, kjo task forcë zhvilloi hetime për tre vjet dhe vendimet i nxori në korrik 2014. Në raportin e vet final, ajo pretendonte, “do të ishte një pozitë që të ngrinte aktakuzë kundër disa zyrtarëve të lartë specifikë të ish-Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës”.[9] Pas gjetjeve të kësaj task force, BE-ja mori përsipër barrën e plotë të Dhomës së Specializuar të Kosovës (DHSK), që nga sponsorizimi i ligjit e deri tek kontrolli i plotë për themelimin, funksionalizimin dhe financimin e Dhomës.[10] Në prapavijë, DHSK-së i është dashur të mbulojë edhe mangësitë e EULEX-it. Megjithatë, EULEX-i përgjegjës për emërimin e gjyqtarëve, për të asistuar me hetimet dhe për t’i transferuar të akuzuarit në Hagë.
Edhe pse është shumë herët të vlerësohet puna e DHSK-së, sepse gjykimet e para sapo kanë filluar, aktakuza kundër ish-krerëve të UÇK-së që ishin edhe politikanë të fuqishëm të pasluftës ka hasur në pak përkrahje në mesin e popullsisë me shumicë shqiptare të Kosovës.[11] Pas krijimit, Dhoma bëri shumë zhurmë në skenën politike të Kosovës. Në dhjetor 2017, pati përpjekje të koordinuara të tri partive të koalicionit në pushtet për ta pamundësuar funksionimin e dhomës duke tentuar revokimin e Ligjit për Dhomën e Specializuar. Kjo nismë u ndërpre vetëm pas presionit të fuqishëm amerikan.
Edhe marrëdhëniet Kosovë-Serbi ndikojnë në punën e këtyre institucioneve. Mohimi që u bën Serbia krimeve të kryera në Kosovë dhe mungesa e ndjekjes penale në Serbi të këtyre krimeve ka ndikuar në refuzimin e Dhomës në Kosovë. Në Kosovë, BE-ja fajësohet se nuk ka qenë në gjendje ta imponojë situatën e njëjtë në Serbi dhe DHSK-ja kritikohet si gjykatë e krijuar për të gjykuar vetëm shqiptarët e Kosovës.[12] Disa organizata të shoqërisë civile e kanë kritikuar Dhomën për mungesën e gjyqtarëve dhe prokurorëve vendorë si dhe për vështirësitë në përdorimin e gjuhës shqipe.[13] Kritikët e tjerë konsiderojnë se Dhoma është institucion që synon të arrijë objektivat e Perëndimit.
Për BE-në, është me rëndësi kyçe që Dhoma të promovohet në Kosovë për të konsoliduar besueshmërinë e vet. Dështimi potencial i Dhomës do të cenonte besueshmërinë e Bashkimit Evropian jo vetëm në Kosovë, por në të gjithë rajonin e BP-së.
Anton Vukpalaj është Asistent Profesor i Shkencave Politike pranë Universitetit të Prishtinës, Kosovë. Ai ka studiuar për shkenca politike, sociologji politike dhe politikë krahasimore pranë universitetit francez të Sorbonës (1994-1999) dhe pranë Universitetit Paris 10 Nanterre (2001-2008). Ai është specializuar në studimin e mekamizmave (gjyqësorë dhe jogjyësorë) të drejtësisë tranzicionale në Evropën Juglindore dhe më saktësisht, në çështjet e pajtimit dhe politikave që implementohen në nivel lokal dhe vendor. Ai ka shumë publike për Ballkanin Perëndimor. Libri i tij më i fundit (i redaktuar bashkë me Arben Hajrullahun) është: Forging Kosovo: Betëeen Dependence, Independence and Interdependence, Peter Lang, Bern, 2021, 324 faqe.
[1] Teksti gjendet në: About – The Berlin Process
[2] Neni 4 i Strategjisë 2018: communication-credible-enlargement-perspective-ëestern-balkans_en.pdf (europa.eu), f. 6.
[3] V. Bojicic-Dzelilovic, J. Ker-Lindsay dhe D. Kostovicova (2017). Civil Society and Transitions in the Western Balkans, Londër, Palgrave 2013, f. 257.
[4]A. Di Lellio, C. McCurn (2013). Engineering Grassroots Transitional Justice in the Balkans: The Case of Kosovo, East European Politics and Societies and Cultures, Vëll. 27 Nr. 1, fq. (129-148), f. 136.
[5] R. Kerr dhe E. Mobekk (2007). Peace and Justice, seeking accountability after War. Cambridge University Press, Kembrixh, f. 4.
[6] Ismet HAJDARI, A New Era for Justice in Kosovo, Heinrich Boll Stiftung, https://www.boell.de/en/2017/01/12/new-era-justice-kosovo. 12 janar 2017.
[7] Këto gjykime ishin rastet Kleçka dhe Drenica 1 dhe 2.
[8] G. Visoka, B. Lumi (2020). Democratizing Transitional Justice towards a Deliberative Infrastructure for Dealing with the Past in Kosovo, a publication by PAX, Integra and New Social Initiative (NSI), f.15. PAX_REPORT_Kosovo_ENG_FINAL.indd (ngo-integra.org)
[9] Statement_of_the_Chief_Prosecutor_of_the_SITF_EN.pdf (balkaninsight.com)
[10] F. Korenica, A. Zhubi, D. Doli (2016). The EU-Engineered Hybrid and International Specialist Court in Kosovo: How ‘Special’ is it? European Constitutional Law Review, (12), f. 479-480.
[11] G. Visoka, B. Lumi, op. cit. f.17.
[12] Lajmi.net : Joe Bidenit i kërkohet ta zhvendos Gjykatën Speciale në Kosovë – Lajmi.net
[13] KMDLNJ: Gjykata Speciale nuk respekton gjuhën shqipe si gjuhë zyrtare (rtklive.com)
