Zorica thotë se sërbët kanë jetuar mirë në fshatin e përzier me shqiptarë. Deri në vitin 1998. Në atë kohë, kujton, regjimi sërb i uniformoi si rezervistë sërbët e aftë nëpër fshatra. Fqinjtë shqiptarë kjo i frikësoi së tepërmi. Dy bashkësitë e fshatit, që dikur kishin uru njëra-tjetrën për festa, kishin pi ujë nga i njëjti pus dhe kishin nda nga bereqetet e tokës, u bënë “t’ia nxirrnin sytë njëra-tjetrës”.
Sot, e ngulitur prej mbi dy dekadash në Sërbi me familjen, kujton gjithë rrethanat e pazakonta për përditshmërinë e familjes atë ditë shtatori të vitit 1998, e cila, sado që nisi me rutinën e të shkuarit të të birit në shkollë me mëngjes, nga zhvillimet e shumta, që sot i duken sikur ashtu kishin qenë të shkruara, sosi me mbrëmjen që i biri nuk do ta ngryste më në shpi.
Zorica Bllagojeviq
Unë jam Zorica, mbiemrin e vajzërisë e kam Matić. Jam lindur dhe kam jetuar në fshatin Bratutin derisa jam rritur, në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçe. Bratutini është fshat jashtëzakonisht i mirë. Kishte dy kombësi, serbë e shqiptarë. Jetën e kemi pasur korrekte me shqiptarët, por ja, ndodhi që të vuajnë edhe ata që nuk duhet. Ishim rritur së bashku, kishim shkuar në shkollë. Në të njëjtën shkollë, vetëm se klasën e kishim të ndarë për ne. Luanim bashkë, shëtisnim bashkë, festonim. Kur i kishim Pashkët ata vinin te ne, kur ata kishin Bajram, ne shkonim te ata. Kështu ishte gjendja deri në vitin ’98, jetohej normalisht, nuk kishim kurrfarë problemi.
Kam mbaruar shkollën fillore, po nuk kam vazhduar tutje. Kur e mbarova, nuk punova askund, gjatë kohës sa jetoja në Kosovë. Fëmijërinë e kam pasur të mirë, kam jetuar me vëllezërit, nënën dhe babanë. Ata kanë qenë bujq. E kanë mbaruar shkollën fillore deri diku, por nuk kanë bërq punë shteti, sepse jetonin nga bujqësia.
Prindërit i kisha shumë të mirë. Ishin gjithmonë në harmoni mes vete, gjithmonë kishim jetë korrekte. U duhej të punonin, të mundoheshin për të na rritur, se ndryshe nuk ia dilnin. Më së shumti punonin në vreshta. Babai shiste që të na shkollonte, të na ushqente, që ne të dilnim, derisa të rriteshim dhe t’i ndihmonim edhe ne atij. Me vëllezërit e motrat kishim harmoni. Natyrisht ka hidhërime ndonjëherë, por Zoti mos e bëftë të grindeshim. Edhe tani shoqërohemi e shkojmë te njëri-tjetri, e ndihmojmë njëri-tjetrin, mbajmë raportin e njëjtë.
Me prindërit kemi pasur komunikim vërtet të mirë, i doja barazi të dy. Nuk kam mundur të them, nënën e dua më shumë, ose babanë. Deri para dy vjetësh i kam pasë gjallë. E, kur i humb dy prindërit brenda më pak se dy muajsh, kjo është katastrofë. Nëna u sëmur, vuante nga kanceri, e pas saj vdiq edhe babai. Ai ishte pesë vjet më i ri, ishte martuar tetëmbëdhjetë vjeç, kurse nëna i kishte 23 vjet. Ashtu ishte koha, nuk kishte kush të kujdesej, ndaj u martuan të rinj. Babi u trishtua për nënën dhe, pa u bërë tre muaj, vdiq. Varrimi u bë këtu në Banjë. Ishte rritur me të, pesëdhjetë e tre vjet martesë. Babi ishte vetëm 19 vjet më i vjetër se unë. Unë jam më e madhja e fëmijëve, pastaj vjen Zorani, Negovani, Bobani, pastaj Mikica dhe Dalibori, vëllai më i vogël. Bobani na ka trishtuar më së shumti, po kur ma rrëmbyen birin, kjo m’i vrau edhe prindërit e mi, edhe mua.
Derisa u rrita, kam shkuar në shkollë rregullisht. Pastaj gjeta bashkëshortin. Atëherë ishte ndryshe, shkohej në mbrëmje vallëzimi, njiheshe. Pak jemi argëtuar, i kemi pëlqyer njëri-tjetrit. Herën e parë jemi takuar te halla në fshatin fqinj, Movlan. Aty jemi njohur dhe pas dy-tri javësh jemi martuar. Natyrisht, ka ardhur në shtëpi, është marrë vesh me prindërit. Nuk doja të ikja, doja ta bënim si duhet.
U martova në fshatin Reçan të Suharekës. Nuk më kujtohet data e saktë kur, por kur lindi ky fëmija për të cilin po flasim, shkuam të bëjmë kurorën në komunë. Në kishë nuk kam shkuar. Atëherë nuk kërkohej, shkoje në komunë, nënshkruaje, bëje kurorën dhe kaq.
Krijova familjen, jetova me bashkëshortin. Ai punonte, unë nuk punoja. Nuk kisha nevojë, sepse kishim me çka të jetonim, kishim mjaft tokë. Ai ishte jashtëzakonisht i mirë, ishte katër vjet më i ri se unë, kishim harmoni. Familja e tij ishte pak më e madhe, ai ishte djalë i vetëm, kishte katër motra. E kishte xhaxhain me gruan e tij, që nuk kishin djem, po vetëm dy vajza të martuara.
Burri më punonte në “Ballkan”, si udhëheqës i punimeve, deri në kohën kur ikëm këtu. Këtu pastaj ai e merrte atë minimumin, nuk kishte të ardhura tjera, kurse unë nuk kisha punuar. Por, kur erdha këtu, më duhej të punoja, sepse nuk mund të jetohet pa asgjë. Fëmijët i kam shkolluar poshtë, kur erdhëm këtu vazhduan shkollën. Ç’të bësh, jeta është e tillë.
Srećko na lindi në vitin 1985 në Prizren. Ishte gëzimi më i madh në jetën time. Ishte dita më e lumtur, kur bëhesh nënë për herë të parë, kur mban fëmijën tënd. Tash kjo po më kthen prapa. Atëherë kam qenë më e lumtura, tani jam më e trishtuara. Është shumë e rëndë, Zot mos e bëj, fëmijën nuk mund të ta zëvendësojë askush.
Pastaj lindi Stefani, në vitin ’86, e pas tij Jovanka, nja trembëdhjetë a katërmbëdhjetë muaj dallim. Pastaj pas dy vjetësh, lindi vajza më e vogël. I kam lindur pesë, dhe nuk pendohem, jam nëna më e lumtur. Fëmijët i kam shumë të mirë, çdokush do t’i dëshironte. Janë shumë të dëgjueshëm. Këtu, kanë hequr pak, kurse atje poshtë ishin fëmijë, nuk punonin. Këtu u desh të punonin dhe e përfunduan shkollën. Edhe rrethi është i ndryshëm. Por, fëmijët u përshtatën, kanë punuar. I madhi punon në një firmë, është shef, ka dymbëdhjetë vjet aty. Ky tjetri gjithashtu punon në një firmë, por nuk është i lajmëruar. Kur ka punë, punon, kur nuk ka, nuk punon. Nusja rri në shtëpi. Çfarë të bësh. Motrat janë martuar, secili ka jetën e vet. Njëra ka një vajzë, tjetra një vajzë e një djalë. Një vëlla ka një vajzë e një djalë, tjetri një vajzë. Vetëm edhe më i vogli ka mbetë të martohet.
Në fshat, në Kosovë, gjithçka ishte bukur, deri kur filloi të përkeqësohej situata. Kemi jetuar vërtet mirë me shqiptarët. Asnjëherë nuk kemi nda. Ata të kishin shalqi e mos t’u jepnin fëmijëve të mi, ose rrush? Nuk bëhej fjalë. Edhe ujin e kemi marrë nga një pus dhe e kemi pi bashkë. Por kur filloi ajo situatë, pastaj donim t’ia nxirrnim sytë njëri-tjetrit. Krejt kjo, për çka? Për politikë. Nuk janë ata fajtorë, as unë nuk jam fajtore. Fajtore është politika që të detyron, edhe nëse nuk do, por të duhet ta bësh. E tillë ishte situata. Kjo u vërejt në vitin 1998. Atëherë ishte më së keqi. Ka filluar të rrënohet qysh në vitin ’96. Kishte filluar, jo te ne në fshat, por në qytet. Ata kishin nisur të largoheshin nga “Ballkani” i Suharekës. Nuk e di si quhet tani. Mbase ende quhet ashtu.
Atëherë aty ‘shiptari’ e lanë punën, punonin vetëm serbët. Pastaj filloi në polici. Nuk punonin shqiptarët, por punonin këta nga Sërbia. Atëherë filluan ta urrenin njëri-tjetrin. Por, ne në fshat nuk kishim probleme me fqinjët. Asnjëherë!
Në Bratutin ishte më keq, sepse kishte shumë më pak serbë, e ndiheshin shumë më keq. Aty të gjithë ishin bërë pjesë e rezervistëve, deshe s’deshe. Vinin të jepnin uniformën, ti duhej ta merrje, e pastaj fqinji të urrente pse e ke veshur atë uniformë. Ky ishte konflikti më i madh, shteti na e bëri.
Vëllai, ky që është rrëmbyer, ka qenë në përbërjen rezervë. Ky që është në Zrenjanin, ka qenë rezervist, kurse ky më i madhi jo. Më i riu ka qenë i vogël, atë nuk kanë mundur ta rekrutojnë. E kështu futet urrejtja e ndërsjellë.
Ne brengoseshim se ç’do të ndodhte, por fare nuk mendonim se do të ikim këtu. Asnjëherë! Më parë e kisha menduar vdekjen sesa të jetoja në Serbi. Këtë aspak s’e kisha menduar.
Gjatë luftës aty në fshat, një fqinj i ka thënë bashkëshortit: “Situata është ajo që është, më mirë shit diçka, ke mjaft tokë, dhe bli një shtëpi për fëmijët atje ta kesh. Mos dhashtë Zoti të ndodhë kurrë më, por sidoqoftë më mirë blije, që të kesh ku t’i largosh fëmijët”. Bashkëshorti im i ka thënë: “Lëre! E si të jetoj unë atje, kur këtu e kam vendin në qendër? Si të shkoj të jetoj në Serbi tani, në vend të panjohur?”. Ai ia ktheu: “Situata është e tillë, me dëshirë nuk do ta bëje, por do të vijë koha kur do të të duhet të ikësh, më beso”. Ai ishte korrekt me ne, e kështu edhe ndodhi. Burri im nuk donte të shiste asgjë, por t’ua linte tokën fëmijëve, që të bëjnë në të ardhmen ndonjë ndërtesë, çkado.
Por, erdhi puna ashtu si tha ai. “Do të vijë koha që edhe ne të ikim, por për ju do të jetë më keq, sepse jeni pakicë këtu e ne jemi më shumë”. Dhe ne ikëm, morëm vetëm traktorin dhe familjen. Kemi qenë unë me fëmijët e mi, burri, gruaja e axhës së burrit, sepse ajo nuk kishte fëmijë dhe ishte me ne, si dhe vajza e burrit tim. Burri im kishte një vajzë nga martesa e parë. Kishim edhe një fqinje me burrin dhe fëmijët e saj. Të gjithë në atë traktor, dhe një fqinje e vjetër. Ishim nëntë veta në traktor, të gjithë nga Reçani. Asgjë tjetër nuk morëm. Kishim pak para me vete, e nuk e dinim as ku po shkonim. Kur arritëm në Suharekë, nuk na linin të vinim këtu. Në Prishtinë fjetëm një natë në hotel, nuk më kujtohet, e mandej ditën e tretë ikëm në Serbi. Nuk e dinim ku po shkonim, fëmijët i kishim të vegjël. Vajza më e vogël, Bojana, atëherë ishte tre vjeç e gjysmë, katër. Fëmijët i ishim mbi traktor, kërkonin qumësht, nuk kishe as ku ta blije, nuk dije ku po shkon, ku do të flesh. Por, duhet të vazhdosh, hedh një syngjer dhe flen o në rimorkio o nën të. Kjo kështu zgjati disa ditë.
Shkuam në Llapovë, në një shkollë aty. Njëherë fëmijët fjetën në beton, në pllaka. Pas Llapovës në një fshat, nuk e di si quhej. Pastaj fjetëm aty, patëm arritur në Kralevë, në Adrenë në shkollë. Ndejtëm një muaj e gjysmë a dy. Jetonim në një qendër kolektive, ishim mbi 40 veta, në dy klasa. Na ndihmonte Kryqi i Kuq, na jepnin pak ushqim, ujë, syngjerë për të fjetur. Nuk kishe ku të bëje dush, ku të laheshe, ku të laje fëmijët, ishte tmerr. Fëmijët u sëmurën, kishin temperaturë, u doli herpesi nëpër duar nga papastërtia. Mos ia sjelltë Zoti askujt. Nuk po them se vetëm ne, edhe tuajt kanë ikur ashtu. Kam biseduar me fqinjin. Edhe tuajt njëjtë, nuk kanë kaluar aspak më mirë se ne. Por krejt këtë e ka bërë politika.
Pastaj erdhi një mik dhe na gjeti një shtëpizë, këtu në Vërnjaçka Banja. Burri filloi të punojë privatisht. Fillimisht u vendosëm në këtë shtëpinë menjëherë nën ne. Aty jetuam tre vjet. Tani nuk jeton askush aty. Pastaj kemi jetuar privatisht në disa vende këtu në Vërnjaçka Banja dhe kur e shitëm pasurinë në Kosovë, erdhëm në këtë shtëpi. Shtëpinë në Kosovë na e kanë rrënuar, por fqinji na e ka blerë tokën. Nuk bëhej ndryshe, sepse një ar i tokës këtu është shumë i shtrenjtë.
Më 22 shtator 1998, që më mirë të mos e kujtoj atë ditë, djali im Srećko ishte nisur për në shkollë. Shkonte në shkollë në Suharekë. Dhe atë ditë nuk do ta harroj kurrë, derisa të shkoj edhe unë te ai. U nis me autobus në mëngjes. Rreth orës njëmbëdhjetë e gjysmë, e pashë se po vjen në shpi ai dhe halla ime. Ajo jetonte nja katër kilometra më lart. Ai e kishte parë se e priste autobusin për fshatin Movlan, dhe i kish thënë: “Ç’po bën këtu hallë”. Ajo i thotë, “Po e pres autobusin, bir, të shkoj lart”. Ai i ka kërkuar kujdestares ta lirojë dhe ka ardhë me të në këmbë. E ka shoqëruar. Unë i pashë duke ardhur. “Pse ke dalë nga shkolla?”, e pyeta. Më tha, “Më erdhi keq për hallën dhe erdha me të”. “Mirë”, i thashë. Bëmë nga një kafe që ta pimë me hallën. E nuk kaloi as një orë, kur erdhi koha e autobusit, dhe ajo shkoi.
Më erdhi vëllai Bobani me nusen e dy vajza në veturë, për të më vizituar dhe për ta lënë tek unë nusen e vëllait që është në Zrenjanin, për t’i shkuar në vizitë hallës tjetër në Movlan. Unë i thashë, “A sheh si është situata, mos shko tutje se ty nuk të njohin, neve ndoshta dikush po, pasi që njihemi si fqinj e ndoshta do të na lirojnë, kurse ti ke ardhur tani nga Bratutini, me siguri nuk të lënë të shkosh”. Tha, “Jo, tash nuk ka asgjë. Ja shkoi ky dhëndri me atë tjetrin me autobus, po shkoj edhe unë e do të kthehem shpejt”. Unë ngulja këmbë që të mos shkonte. Ai nuk deshi të më dëgjonte dhe u nis. Djali im filloi të qante pas tij, që të shkonte me të. I thashë, “Mos bir, a po e sheh situatën si është, mos shko atje”. Më tha, “Po unë po shkoj çdo ditë në shkollë e askush nuk po më ngacmon”. “Po, por ti po shkon vetë, si fëmijë. Mos shko me dajën”.
Por vëllai im, kur e pa duke qarë ashtu, u kthye për ta marrë. Unë i thashë, “Mos gabo, nuk mund të shkojë”. Tha “Po si? Ta lë duke qarë e të shkoj vetë?”. E mori për dore në veturë dhe shkuan.
Mund t’ju tregoj, nëse dikush më pyet, se çfarë pantallonash, çfarë bluze, çfarë këpucash i ka pasur atë ditë. Gjithçka më kujtohet.
Nuk kaloi një orë e gjysmë dhe më erdhi burri. E pa nusen me dy fëmijët, ishte edhe shtatzënë me më të voglën. Pyeti: “Ku janë Bobani me Srećkon?”. I thashë, “Shkuan në Movlan”. Më tha, “Kurrë më nuk do t’i shohësh”. E pyeta, “Si nuk do t’i shoh më kurrë?”. Më tha, “Ja, ke për ta parë, do t’i rrëmbejnë, sepse e dinë kush kalon. Tanët nga fshati nuk do t’i prekin, por kush vjen jashtë fshatit qind për qind, e ka të garantuar”. Ashtu edhe ndodhi.
Pastaj lajmëruam në SPB, dhe ata shkuan lart, por kurrë më nuk morëm vesh asgjë, kurrë në jetë. Pastaj na thoshin, “Nuk do ta prekin djalin, ai është fëmijë, kurse tjetri është më i vjetër. Por nuk do ta lëshojnë, që të mos tregojë se kush janë”. Ata ishin edhe nga fshati ynë, ‘shiptarë’. Djalin, të ishte vetëm, do ta lironin sigurisht, por për shkak të këtij tjetrit, nuk e kanë liruar.
Unë pastaj kam shkuar në Prizren e gjithkund, sa ishte mundësia, derisa isha në Kosovë. Çdo ditë shkoja, edhe në Prishtinë, edhe në Beograd. Nuk ka vend ku s’kemi shkuar.
Këta tanët jetonin në Movlan. Edhe aty kishte dy kombësi, shqiptarë e serbë. Dhe ata i kishin disa leje kalimi. Nuk guxonin të na e thoshin këtë neve, por vetëm atyre që ishin nga ai fshat. Ata kanë pasur njëfarë leje kalimi, kanë mundur të shkojnë në Suharekë e të kthehen. Ne mund të shkonim deri lart, kurse nga komunat tjera nuk mund të shkonin. E kështu edhe ndodhi, sepse ai erdhi nga Bratutini në Suharekë, që është mjedis tjetër. Plus ishte në uniformë, kjo ishte më e keqja. Do të kenë thënë: “Çka erdhe tani, polic?” Do të kenë menduar se ka dashur të vrasë dikë.
Rrëmbyesit kanë qenë ndoshta nga shtëpia e tretë larg tonës, sepse i zoti ka qenë një lloj oficeri në UÇK. Kur i patëm thënë atij, na e pati kthyer: “Nuk kam qenë unë”. Është ai fqinji ynë që punon në Itali. Të gjithë familjarisht punojnë atje. I ka thënë burrit: “Të kisha qenë unë në atë grup e ta kisha parë djalin tënd, do ta kisha liruar, por ka qenë grup tjetër”.
Me këtë fqinjin jemi takuar pas nja gjashtë vjetve në Merdar, për shkak se ai ka blerë një pjesë të livadhit tonë dhe kur ka ardhur të na i japë paratë, ndaj u desh të takoheshim. Ai i ka sjellë paratë, mezi i kishte mbledhur, dhe unë shkova të nënshkruaja që livadhi mund të përkthehet në emrin e tij.
Motra ime Mikica ishte 23 vjeçe kur ia vranë burrin. Edhe ajo ishte martuar e re. Ka jetuar matanë rrugës nga unë, në Reçan, të njëjtin fshat. Burri i punonte si zëvendës-oficer në ushtri. Kishte vite aty, dhe i duhej ta vizitonte ushtrinë në terren. Ata kanë qenë pesë veta në veturë. E kanë vrarë në pritë, së bashku me gjithë tjerët në veturë. Edhe ajo ka ikur me familje, atëherë kur ikëm ne. Vjehrri e vjehrra qëndruan të jetojnë në Kralevë, kurse ajo pas disa vitesh erdhi në Vërnjaçka Banjë, e këtu vjehrri e ka blerë një shtëpi.
Srećko-n e shoh në ëndërr gjithë kohën, por gjithmonë e shoh si të vogël. Nuk mund ta mendoj si të rritur, sepse tani do të ishte bërë 35 vjeç. Këtë nuk mundem, por gjithnjë e shoh sikur kur ishte i vogël.
Derisa isha në Kosovë dhe kisha kontakt me këta të UNMIK-ut që punonin në Prizren, kam pasur njëfarë shprese se djali është diku gjallë. E për vëllain nuk kam pasur shpresë sepse kam dëgjuar se ishte plagosur në veturë. Ai ishte polic rezervë, prandaj isha e sigurt se nuk ishte gjallë, por për djalin kisha shpresë. Sepse ai si fëmijë, nuk i kishte bërë keq askujt. Kështu shpresoja, nëse nuk bën keq, nuk të bëjnë. Nëse nuk e ngacmon ti, as ai s’të ngacmon ty. Nëse ke bërë diçka, normal se do të ta bëjnë edhe ty. Por prej se kam ardhë këtu, e kam humbur shpresën, të them të drejtën. Sepse kanë kaluar shumë vite. Po të ishte gjallë, do të kishte gjetë ndonjë mënyrë për t’u lajmëruar.
Veturën Lada të vëllait tim e kemi gjetur pas një muaji e gjysmë, diku rreth tridhjetë kilometra jashtë fshatit. E gjetëm kur kaloi ushtria. Shihej ku kishte hyrë plumbi. E për djalin thoshin se kishte qenë prapa, por jo nga ana e shoferit. Tash nuk mund të them asgjë, vetëm mund të hamendësoj, por nuk e di se ç’ka ndodhur.
Me ditë të tëra kam qenë në depresion të rëndë. Kam pirë shumë barna dhe, edhe sot e kësaj dite kur është ditëlindja e djalit, kur ka festa, gjithmonë ndihem keq. Me ditë të tëra, vetëm pret, mendon se do të dalë dikah. Edhe fëmijët e tjerët e kanë përjetuar rëndë, dhe janë marrë vesh ndërmjet vete, që kujtdo që i lind djalë të parit, t’ia lënë emrin Srećko. Dhe djalit i lindi fëmija i parë, unë nuk doja të përzihesha, vetëm heshtja, por ai ia la të birit emrin Srećko. Kjo është pika më e dhimbshme e jetës sime. Por, ndihem e lumtur kur e thërras nipin me atë emër. Si të them, është sikur po e shoh birin tim në të tani.
Tani jetojmë normalisht. Unë punoj si kuzhiniere prej vitesh. Edhe fëmijët punojnë. Edhe këtu jemi gjendur. Fëmijët kanë shoqëri, i ndihmojnë njëri-tjetrit, kështu. Në fillim ishte mjaft vështirë. Shkon si bibë nëpër mjegull. Mjedisi i panjohur.
Burri ka punuar në “Ballkan”, pastaj këtu e merrte minimumin, që i binte tetë mijë e pesëqind në muaj, dhe punonte me traktor, privatisht, kur e merrte ndokush, po edhe në ndërtimtari punonte sa mundej. Pastaj ndodhi që u rrëzua keq dhe e goditi kokën e mbeti i vdekur në vend, këtu në këtë shtëpi. I rrëshqiti këmba dhe u rrëzua. Kur u zgjova në mëngjes, djali më tha “babi është rrëzuar”. “Po ngrite pra”, i thashë. “Ai ka vdekur!”, ma ktheu. Asnjëherë në jetë nuk ka pirë hapa, asnjëherë nuk ka shkuar te mjeku, as kartë shëndetësore nuk ka pasur. Nuk ka qenë as i sëmurë, e as nuk ka pasur dhimbje, asgjë.
Ky është stres që Zoti mos e dhëntë. E pastaj, sa pushoi ai stres, më vdiqën nëna dhe babai. Pra stres pas stresi. Mos dhashtë Zoti t’i ndodhë kujt ajo që më ka ndodhur mua. Uroj që të gjithë të jenë të mirë, ta respektojnë njëri-tjetrin, ta çmojnë, të kenë bashkëpunim, jetë të mirë.
Sikur të kishim ndonjë pronë këtu me kohë, nuk do të jetoja me qira, se ne për nëntë vite e gjysmë kemi qenë me qira. Çdo muaj, atë që fiton, duhesh ta japësh për qiranë. Atëherë qiraja ishte 120 euro, e ku mbetet rryma, uji, ushqimi, veshmbathja, fëmijët në shkollë.
Do të isha më e lumtura nëse nesër do të mund të bëja diçka në vendin ku i kam lindur fëmijët. Nëse asgjë tjetër, së paku të shkoj në fundjavë, të rri një muaj a dy, e të kthehem. Megjithatë, nuk mund ta bësh e vetme, sikur të mos kthehen të tjerët. Por, nëse do të ishim kthyer siç kemi jetuar më parë në fshat, do të kthehesha qind për qind. Edhe fqinjit i kam thënë, “Më vjen keq që burri e ka shitur tokën, unë do të bëja këtu një shtëpi vikendi a çfarëdo dhe do të vija së paku një herë në muaj”. Ai tha, “Mund të vish kur të duash tek ne”. Por kjo nuk është zgjidhje. Është ndryshe kur e ke shtëpinë tënde.
Në Reçan nuk kam qenë më, nuk kam mundur, e kam të vështirë. Por jam takuar me fqinjin në Merdare. Ende mbaj kontakt me të. Edhe me një tjetër. Me këta të dy dëgjohemi rregullisht. Janë gjithmonë korrekt. “Nëse ke nevojë për diçka”, thonë, “lirisht na trego”.
Djali im, ky i vogli, shkon shpesh në Kosovë, e punon në disa makina. Edhe i madhi shkon, po më pak. Gjithkah, edhe në Prishtinë, në Pejë. I bën disa makina, dhe shkon në Kosovë për të punuar. Edhe Reçanin e kanë vizituar. Tregojnë se shtëpinë e ka mbuluar bari, nuk ka asgjë. Kisha është rrënuar më ‘99 dhe përmendoret i kanë rrënuar të gjitha. Varrezat janë të gjitha të rrënuara.
Kanë shkuar djali i madh me burrin sa ishte gjallë. Çdo vit burri shkonte në fshat, por unë e kisha shumë të vështirë. Nuk më linin fëmijët të shkoja. E dinin se vuaja shumë dhe mezi jam nisur pas një kohe të gjatë, që edhe unë të shkoj në Kosovë. M’u desh edhe për shkak të dokumenteve. Atëherë kur e shitëm tokën, më duhej të nënshkruaja edhe unë te noteri. Kam qenë disa herë.
Sot nuk dua tjetër, vetëm ta marr vesh të vërtetën. Kjo do të ishte drejtësia më madhe për mua. Vetëm të vërtetën dhe asgjë tjetër! Sepse ai fëmijë nuk ka ditur asgjë, nuk i ka bërë keq askujt, as ai, as unë, e as burri.
Djali ka qenë nxënës i shkëlqyeshëm. Ndonjëherë shumë i mirë, ndonjëherë i shkëlqyeshëm. Djalë i mirë, djalë i qetë. Jashtëzakonisht. E ç’ka ditë ai? Ka qenë trembëdhjetë vjeç e gjysmë atëherë. Nuk ishte si tani që fëmijët i kanë telefonat mobilë. Atëherë kishte shoqërime, lojë me top, krejt normale.
Fëmijët e fqinjit i kam shpëtuar unë personalisht kur është bërë spastrimi i atij fshati. Fëmijët kishin kërcyer rrethojën, kishin dalë në oborrin tonë dhe thoshin “të lutem më shpëto”. Unë i mora në dhomën time, e rrezikova jetën time dhe fëmijët e mi për t’i shpëtuar ata. Por fëmija si fëmijë nuk është fajtor. Ishin fëmijët e të dy fqinjëve, njëri e ka shtëpinë prapa meje, tjetri poshtë times. I futa në dhomën time, i lashë me fëmijët e mi. Erdhi ushtria e thanë, “Të shohim a ka dikush këtu!”. “Nuk është askush, vetëm fëmijët e mi”, u thashë. Çka nëse do t’i shihnin ata të dy atje lart, e të më thoshte ndokush, “Unë po luftoj, të tutë i kanë rrëmbyer, e ti po ua shpëton fëmijët atyre”. Kam mundur edhe fëmijëve të mi t’ua rrezikoj jetën, edhe timen. Por kjo ishte më e fortë se unë, duhej t’i shpëtoja ata fëmijë. Ishte më e fortë se unë. Si ta shikoj duke qarë, e të mos e shpëtoj?
Jam dëgjuar edhe me prindërit e tyre. Flasim vazhdimisht, dy-tre herë në muaj detyrimisht. Ai fqinji është goxha më i vjetër se unë, por flasim vazhdimisht.
Fëmijët e tij punojnë në Zvicër. Gjithmonë më thonë, “Ne të jemi borxhlinj ty gjithë jetën. Atë që ke bërë ti, nuk do ta bënte askush”. Edhe pse isha 32 vjeçe atëherë, nuk kam menduar fare për familjen tjetër, por më vinte shumë rëndë, sepse paramendojeni, ata janë fëmijë, nuk janë fajtorë. Nuk i kanë bërë keq askujt. Nëse unë kam faj, nëse ti ke faj, ata nuk kanë faj. Kujt i kanë bërë gjë ata?
Edhe vëllai im Bobani ka qenë njeri jashtëzakonisht i mirë. Ka qenë ushtar në Kroaci, atëherë kur ishte më së keqi. Mezi pati shpëtuar kur pati nisë lufta. Pastaj shpëtoi nga aty dhe erdhi në Bratutin, në përbërjen rezervë. Ka qenë i mirë me të gjithë, nuk ka pasur grindje me askënd, kurrë. Por nuk është fajtor pse i është dashur të uniformohet. Siç u është dashur tuajve të shkojnë në UÇK, edhe tanëve u është dashur të shkojnë në ushtri. Nuk ka dua-s’dua. Të thërrasin në SPB dhe duhet të nënshkruash e të vishesh, pa kundërshtime. Situata ishte e tillë. Pastaj, ti nuk më shikon dot, unë nuk të shikoj dot. E cila është arsyeja? E vështirë, por ç’të bësh?
E vjen mandej këtu në Serbi, gjithçka e panjohur, gjithçka nga fillimi, derisa të krijosh diçka. Këtu na kanë pranuar, por gjithmonë na shohin si të huaj. Dhe kjo është normale. Tashmë, jemi gati gjysmë-gjysmë këtu në Banjë, e më së shumti ka në Kralevë. Por prapë, ja fëmijët e mi kanë vërtet shoqëri të mirë, edhe unë kam kolege këtu, nuk na shohin ashtu aspak. Por në fillim po, derisa na ka njohur. Derisa të shohin kush je, çka je.
Ja, edhe vajza e vogël, tashmë ka shoqërinë e vet. Fillimi ishte shumë i vështirë, por janë 20 vjet, nuk janë pak.
Më së shumti e fajësoj veten që nuk kam mundur ta shpëtoj djalin. Dhe më së shumti në jetë do të doja vetëm ta merrja vesh ku e ka varrin.
Sot them se fati do ta ketë tërheqë, duket se kështu ka qenë e shkruar, të shkojë me dajën, që edhe ky bashkë ta humbë kokën. Kështu e shoh unë. Të njëjtën ditë nga shkolla ta takoj, të më zhduket nga jeta, të takojë hallën, të vijë në këmbë katër kilometra, të më vijë atë ditë edhe vëllai, të nisen bashkë atë ditë, e të vritet po atë ditë.
Burri, sa herë pinte pak, më thoshte, “Vëllai yt ma humbi djalin!”. Eh, kjo ma bën edhe më të vështirë. Më të vështirë! Po ta dinte, as ai vetë nuk do të shkonte. Më së vështiri në jetë më vinte kur ma thoshte këtë. Nga njëra anë vëllai, nga tjetra djali, mos lejoftë Zoti t’i ndodhë askujt në jetë ajo që më ka ndodhur mua. Askujt! Nëna më shkoi, edhe babi, nga trishtimi.
Na kanë ardhur dy a tri herë, na e kanë marrë gjakun. Që të shohin për atë, ADN-në. Por deri tani asgjë. Ka ndodhur te, jo Hoqa e Madhe, por një vend tjetër, edhe atje ka mjaft të rrëmbyer, që të jenë rrëmbyer dy vëllezër, e tërë familja prej 12 anëtarëve, dhe pastaj të ketë trupa që tashmë i kanë gjetur, janë të varrosur në Beograd, i kanë gjetur. Por mua deri tani nuk më kanë thirrë për asgjë. Por sa kemi jetuar atje kanë ardhur, na e kanë marrë gjakun, në rast se gjejnë ndonjë trup a diçka. Pastaj kemi shkuar në Kosovë për të parë garderobën se mos e njohim ndonjë nga tanët. Nuk kemi gjetur asgjë. E në fshatin ku kam jetuar unë janë 6 të rrëmbyer; dy vëllezër, djali i tezës, një fqinj dhe djali im, të gjithë të rrëmbyer nga ky fshat. Të tjerët janë rrëmbyer një muaj para djalit tim. Njëri ka qenë ushtarak. Ai ka qenë i sëmurë, ka shkuar në Beograd, vëllai i tij dhe djali i tezes e kanë marrë në Beograd për ta kthyer në Dule, e aty janë rrëmbyer.
Për Qeverinë kam çka të them: le të na gjejnë zgjidhje, le të na ndihmojnë të marrim vesh çkado në lidhje me tanët. Edhe Qeveria jonë edhe e juaja. Edhe të më ndërtojnë rrokaqiell, mua nuk më duhet asgjë, më duhet vetëm të marr vesh për ta. Kjo është porosia e vetme. Kjo do të ishte pasuria më e madhe, që ta merrja vesh, ta di se është i vdekur, e të shkoj t’ia ndez një qiri, e nëse është i gjallë, ta di që është i gjallë. Por nuk di asgjë. Të vret pasiguria gjithë jetës, kjo është më e keqja. Nëse e kanë vra, ta di ku i ka eshtrat.
Mandej, jo shtëpia e verdhë, jo ajo atje, vetëm ta ngrejnë tensionin. Askush nuk e thotë të vërtetën. Unë nuk mund të them se nuk ka pasur edhe nga ana juaj. Edhe ju keni mjaft të vrarë. Jam e vetëdijshme për këtë. Ndoshta atë që nuk ka bërë asgjë, bash atë e kanë vrarë. Nuk mund të them unë vetëm për timin, ta marr vesh për të mitë e të mos brengosem për të tjerët. Jo. Për të gjithë! Kjo është porosia ime, të merret vesh për të gjithë. Të dalë njëherë e vërteta e të shihet, të merret vesh fati i atyre familjeve. Pra, jo të them tash vetëm e familjeve serbe ose muslimane, por e të gjithave.
Ky rrëfim është nxjerrë nga libri ‘Fëmijëri të rrëmbyera: rrëfime mbi përvojat e fëmijëve në luftë’ dhe publikohet si seri dhe si pjesë të kornizës së aksioneve të koordinuara të shoqërisë civile në Kosovë, të organizuara për të shënuar Ditën Ndërkombëtare të Zhdukjeve të Dhunshme – 30 gusht 2023. Libri është botuar në bashkëpunim ndërmjet forumZFD programi në Kosovë dhe Qendra Burimore për Persona të Zhdukur, me mbështetje përmes fondeve të Ministrisë Federale Gjermane për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (BMZ) dhe Ambasada Zvicerane në Kosovë. Prishtinë, 2022
