Librat shkollorë të historisë në Serbi përmbajnë informacion që ofrohet në mënyrë tejet selektive, ka gjetur një studim nga Qendra për të Drejtën Humanitare. Në veçanti, narrativa “vetëviktimizuese” e luftërave të viteve 1990 pengon perceptimin kritik të së kaluarës, argumenton Marijana Toma.
Gjatë konlfikteve të armatosura në ish-Jugosllavi, më shumë se 130,000 persona kanë humbur jetën, disa milionë të tjerë u shndërruan në refugjatë ose persona të zhvendosur dhe ende jemi në kërkim të rreth 10,000 personave të zhdukur. Dhjetëra mijëra persona kanë vuajtur si viktima të krimeve të ndryshme të luftës të kryera në këto konflikte: vrasje masive, zhdukje të dhunshme, përdhunime sistematike dhe forma të tjera të dhunës seksuale, si dhe tortura në kampe të shumta të përqendrimit apo qendra të ndalimit.
Narrativat nacionaliste në vazhdimësi
Një sërë faktesh domethënëse lidhur me këto krime janë vërtetuar në aspekt gjyqësor nga Gjykata Ndërkombëtare për Krime në Ish-Jugosllavi (ICTY) që është shoqëruar edhe nga një sërë nismash (kryesisht nga shoqëria civile) për ballafaqimin me të kaluarën. Megjithatë, shtetet në rajon vazhdojnë të ushqejnë konfliktin përmes inkurajimit të narrativës nacionaliste rreth luftërave të kaluara, kryesisht të mbështetur tek vetëviktimizimi dhe mungesa tërësore e empatisë për vuajtjen e pjesëtarëve nga grupe të tjera etnike.
Pas ndryshimeve politike në tetor 2000, në mesin e vështirësive të tjera, Serbia u përball me sfida për ndërtimin e një marrëdhënieje të përgjegjshme dhe të ndershme me trashëgiminë e krimeve të luftës të kryera nga pjesëtarë të forcave serbe gjatë luftërave jugosllave. Kjo përpjekje ishte një nga parakushtet më të rëndësishme për pajtim me fqinjët, me Bosnje e Hercegovinën, Kroacinë dhe Kosovën.
Edhe pse që nga viti 2000 është shenjuar disi progres me implementimin e disa mekanizmave të drejtësisë tranzicionale, përkufizimi, implementimi dhe përmbushja në tërësi e qëllimeve thelbësore dhe strategjive për ballafaqimin me trashëgiminë e mizorive të kryera në vitet 1990 ende nuk trajtohet si prioritet. Procesi i drejtësisë tranzicionale nuk ka qenë rezultat i qëllimeve të ndershme të elitave politike për t’u pajtuar me fqinjët. Përkundrazi, ato elita e kanë shprehur atë qëllim vetëm si rezultat i kushtëzimit dhe presionit politik nga komuniteti ndërkombëtar dhe institucionet e tij. Në Serbi, përgjegjësia për krime të kryera nga pjesëtarët e forcave serbe është mohuar, apo racionalizuar duke këmbëngulur tek krimet e kryera kundër serbëve, duke ekzagjeruar shifrat e viktimave serbe dhe duke minimizuar shifrat e viktimave nga grupe të tjera etnike.
Roli i brezave të rinj brenda shoqërive të pas-konfliktit
Pasojat e kësaj lloj marrëdhënieje me krimet e të kaluarës janë të rrezikshme për shoqërinë në shumë forma, mirëpo më së shumti për brezat që kanë lindur menjëherë para dhe pas luftërave. Brezat e rinj jo vetëm që nuk kanë luajtur kurrë ndonjë rol domethënës në nismat për ballafaqimin me të kaluarën dhe me implementimin e drejtësisë tranzicionale, por këto breza janë edhe trashëgimtarët e narrativave mbizotëruese për kombin e tyre si viktima më e madhe e konflikteve të armatosura në vitet 1990. Këto narrativa gjenden fuqimisht brenda sistemit të arsimit formal dhe paraqesin portretizime të shformuara të së kaluarës së afërt përmes paraqitjes selektive të fakteve dhe analizës së njëanshme të ngjarjeve nga koha e luftës. Ky interpretim është posaçërisht mbizotërues në paraqitjen e krimeve të luftës gjatë viteve 1990 në librat shkollorë të historisë në Serbi dhe në interpretimin e të kaluarës së afërt të dhunshme që ata i nxisin të rinjtë të përdorin.
Krimet e luftës në librat shkollorë në mbarë rajonin
Në materialin e vet “Analizë e përmbajtjes së librave shkollorë të historisë në Serbi lidhur me luftërat në ish-Jugosllavi nën dritën e fakteve të vërtetuara nga ICTY”, të botuar në dhjetor 2015, Fondi për të Drejtën Humanitare (HLC) ka paraqitur studimin më gjithëpërfshirës deri më tani për paraqitjen e krimeve të luftës në librat shkollorë të historisë në Serbi. HLC ka gjetur se mizoritë e kryera në ish-Jugosllavi paraqiten në mënyrë të anshme dhe sipërfaqësore, me përcaktim selektiv të informacionit të dëshiruar, për t’i paraqitur serbët si viktimat e vetme/ose më të mëdha të konflikteve të viteve 1990, ndërkohë që faktet për vuajtjen e kombeve të tjera në rajon apo përgjegjësia serbe për ato vuajtje është shpërfillur tërësisht. Po ashtu, librat shkollorë i kushtojnë më shumë vëmendje shpërbërjes së Republikës Federale Socialiste të Jugosllavisë (RFSJ), ndërsa narrativa për luftërat, sidomos krimet e luftës, paraqiten vetëm me pak fjali. Kjo anshmëri është e dukshme edhe në ato seksione ku shpjegohet kriza politike që çoi drejt shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, që ia atribuon të gjithë përgjegjësinë tendencave ‘separatiste’ të nacionalizmit kroat dhe shqiptar.
Shkaqet dhe pasojat e konfliktit në Kroaci marrin shumicën e vëmendjes në librat shkollorë të historisë në Serbi, edhe pse ai konflikt nuk ishte as më intensivi, as më shkatërrimtari në ish-Jugosllavi, kur është fjala për numrin e të vrarëve dhe të të zhdukurve, dhe as ndodhi në territorin e Serbisë, ashtu si ishte rasti i Kosovës. Vëmendje e konsiderueshme i jepet shkatërrimit në dhe rreth Vukovarit në fillim të luftës, ndërkohë që nuk përmenden krimet e kryera nga forcat serbe kundër civilëve kroatë në territorin që në atë kohë kontrollohej nga forcat serbe. Vëmendje më e madhe i jepet operacioneve të ushtrisë dhe policisë kroate në vitin 1995 – ‘Rrufeja’ dhe ‘Stuhia’ – ku u bë “spastrim etnik i planifikuar i serbëve nga Sllavonia Perëndimore”, si dhe i “serbëve nga Lika, Korduni, Banija dhe Dalmacia”. Sa i përket viktimave që u vranë gjatë kohës që jetonin në Kroaci, përmenden vetëm serbët.
Lufta në Bosnje e Hercegovinë mori më së paku vëmendje në librat shkollorë serbë, edhe pse ishte konflikti më i rëndë, ashtu si dëshmohet nga numri i krimeve të kryera (numri më i madh i aktakuzave pranë ICTY u ngritën për mizoritë e kryera në BeH) dhe numri i jo-serbëve (rreth 100,000) dhe serbëve (rreth 25,000) të vrarë dhe të zhdukur. Krimet e kryera në Bosnje e Hercegovinë përmenden në përgjithësi, pa ndonjë hollësi për përkufizimet ligjore të krimeve, kush ka qenë përgjegjës për vuajtjet, apo informacion etnik për viktimat. Më shumë vëmendje kanë marrë vetëm krimet e kryera në Srebrenicë, edhe pse shumica e librave shkollorë shmangin përkufizimin ligjor të gjenocidit, ashtu si përcaktohet në shumë aktgjykime të ICTY-së për pjesëtarë të udhëheqjes politike dhe ushtarake të serbëve të Bosnjes. Vetëm një nga librat shkollorë është më specifik për gjykimet e krimeve të luftës për Srebrenicën. Megjithatë, po ky libër shkollor përmend edhe se numri i viktimave (8,000 boshnjakë) është ende i diskutueshëm dhe se ka ende diskutime të besueshme për viktimat. Përveç kësaj, autorët janë tërësisht të pasaktë kur pretendojnë se aktgjykimi i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) në rastin e Bosnje e Hercegovinës kundër Serbisë ka pranuar se gjenocidi i kryer në Srebrenicë nuk kishte të bënte aspak me Serbinë. Në fakt, përkundrazi, aktgjykimi i GJND-së ka shpallur se Serbia ishte përgjegjëse për shkeljen e Konventës për Parandalimin dhe Dënimin e Krimit të Gjenocidit, pasi nuk parandaloi gjenocidin dhe nuk i dënoi ata që ishin përgjegjës.
Konflikti i armatosur në Kosovë paraqitet vetëm nga këndvështrimi i bombardimeve të NATO-s, që fokusohet tek viktimat e vrara nga forcat e NATO-s, dëmet materiale që iu shkaktuan Serbisë ndërmjet marsit dhe qershorit 1999 dhe vuajtja e jo-shqiptarëve në Kosovë pas tërheqjes së ushtrisë dhe policisë serbe. Shifrat e sakta për shtëpitë, shkollat, spitalet dhe memorialet e shkatërruara përmenden, edhe pse shifrat e civilëve që humbën jetën përmenden vetëm me përafërsi (ndërmjet 1,200 dhe 2,500 persona). Edhe pse një numër i konsiderueshëm i udhëheqësve politikë dhe ushtarakë të Serbisë janë shpallur fajtorë dhe janë dënuar për krime në Kosovë, librat shkollorë të Serbisë nuk e përmendin vuajtjen e civilëve shqiptarë (më shumë se 10,000), para apo gjatë bombardimeve të NATO-s.
“Trajnim para-ushtrisë”, në vend të pajtimit?
Këto interpretime të luftërave në vitet 1990 në librat shkollorë të historisë në Serbi nuk i kontribuojnë në asnjë mënyrë pozitive perceptimit kritik të së kaluarës apo arsimimit të brezave të rinj – gjë që do t’i kontribuonte procesit të pajtimit në rajon. Përkundrazi, ashtu si përmendet nga historiania Dubravka Stojanoviq, paraqitja e këtyre narrativave shërben si “trajnim para-ushtrisë” dhe si përgatitje e vendimmarrësve të së ardhmes që të krijojnë konflikte të reja. Mobilizimi i brezave të rinj përmes sistemit të arsimit formal, kur i shtohet narrativës mbizotëruese për Serbinë si “komb-viktimë” që paraqitet nga elitat politike dhe media, pengon me sukses procesin e ballafaqimit me të kaluarën, duke penguar shpërbërjen e ‘betimit për heshtje’ të cilin e respektojnë brezat më të vjetër kur fëmijët e tyre i pyesin: çfarë ke bërë gjatë luftërave?
–
Marijana Toma, historiane nga Beogradi, është eksperte e drejtësisë tranzicionale dhe ballafaqimit me të kaluarën. Ndërmjet viteve 2012 dhe 2016 ajo ka qenë Zëvendësdrejtoreshë ekzekutive e Fondit për të Drejtën Humanitare (HLC). Ajo u bë pjesë e HLC-së në vitin 2003, kur punoi për dokumentimin e krimeve të luftës, me historinë orale, zhdukjet e dhunshme dhe drejtësinë tranzicionale. Gjatë 14 viteve në vijim ajo është përfshirë në shumë projekte për drejtësinë tranzicionale në rajon dhe ndërkombëtarisht. Marijana ka B.A në histori nga Universiteti i Beogradit dhe MPhil në Shkenca Politike nga Universiti i Kejp Taunit në Afrikën Jugore. Marijana shkruan dhe ligjëron për drejtësinë tranzicionale në shumë programe arsimore formale dhe joformale në rajon dhe në botë.
