Këta muajt e fundit na kanë gjetur ne njerëzve, të ngujuar në hapësirat tona private, qofshin ato shtëpi të mëdha familjare, apartamente të vockëla ose strehim të përbashkët. Pandemia globale e ka vendosur në pauzë ‘jetën e zakonshme’, duke krijuar këtë gjendje të re të të qenurit, të paimagjinuar e të huaj për shumë prej nesh. Shkollat janë mbyllur, vende të punës janë humbur dhe udhëtimi është kufizuar, duke bërë që shumë prej nesh të vëmë në pikëpytje jetën tonë dhe mënyrën se si jetojmë. Marrëdhënia jonë me natyrën, mënyrat se si lidhemi (komunikojmë) me njëri-tjetrin, pabarazitë e thella shoqeërore – nga qasja në kujdesin shëndetësor deri te privilegji i distancimit shoqëror – janë disa nga bisedat që kanë shpërthyer papritur dhe në një perspektivë të re. Në këtë lëmsh mendimesh dhe shqetësimesh, një temë e nënvlerësuar ka paraqitur veten: Si do të ndikojë ankthi dhe izolimi që rrjedh nga COVID-19 në shëndetin tonë mendor? Sidomos në Kosovë, ku shëndetit mendor rrallë i jepet përparësi ose mendohet për të, tema është rishfaqur në diskutimet e zakonshme (mainstream). Në fund të fundit, ne po kalojmë një përvojë kolektive traumatike. Megjithatë, ndërsa trauma individuale është hulumtuar në një farë mase, trauma kolektive ende nuk ka marrë vëmendjen që meriton. Ekzistojnë disa aspekte të kësaj situate që unë i kam parë si çuditërisht të njohura për ne kosovarët dhe disa dukuri personale që më shtynë ta ri-vizitojë këtë temë.
Në fund të marsit, ‘protestat në ballkone’ u shfaqën në të gjithë vendin, një shprehje e pakënqësisë së popullit ndaj situatës aktuale politike. Personalisht, e gjeta përvojën krejtësisht ‘shqiptare’, pas makiato, aftësitë tona për të protestuar do të duhej të ishin tipari jonë dallues si vend. Thuaj një kauzë, ne kemi protestuar për të, thuaj një formë proteste, ne e kemi performuar. Ndërsa në Itali apo Belgjikë, njerëzit dilnin në ballkone për të falënderuar stafin shëndetësor, për të ngritur moralin ose si një alternativë për t’u shoqëruar, ne kosovarët po bënim atë që bëjmë më së miri, protestat. Por për prindërit e mi, kjo dukuri i detyroi ata të përballen me kujtimet e bllokuara nga vitet ’90, kur ata dolën në të njëjtat ballkone për të protestuar kundër regjimit në atë kohë. Ajo që ishte disi një përvojë interesante për mua një foshnjë e viteve 90ta, ishte e vështirë dhe e pakëndshme për ta.
Disa ditë më vonë, po zhvilloja një diskutim pasionant me një mike lidhur kufizimet e reja të të drejtave të njeriut ndërsa shetitisnim qentë në lagje. Në veçanti, po i qaja hallin për ankthin që më kaplonte nga makinat e policisë që tani shiheshin kudo dhe frikën e ndalimit nga ta. Mikja ime e cila është 20 vjet më e vjetër se unë thjesht ngriti supet. Pas një pauzë më të gjatë se zakonisht, ajo më tha se ndihej indiferente dhe e largët. Aftësia për të folur me policët, ishte diçka që ajo e kishte zotëruar shumë mirë në vitet e 90ta, kur jeta dhe mirëqenia e saj vareshin prej saj. “Është surreale të flasësh në gjuhën shqipe” vuri në dukje ajo, pasi atëkohë asaj i ishte dashur të fliste serbisht me policët.
Ishte në atë moment, që realiteti i kësaj situate më goditi fytyrës: ne po kalojmë një përvojë kolektive traumatike dhe jo vetëm ndonjë përvojë traumatike, një me përmasa globale. U ndava me të, duke pyetur veten: Si do të bashkëveprojë kjo traumë e re e COVID19 në një shoqëri që veçse vuan nga trauma e luftës?
Ndonëse nuk ekziston një përkufizim i saktë i traumës kolektive dhe termi përdoret në mënyra të ndryshme, König dhe Reimann, dy ndërmjetësuese të njohura në fushën e transformimit të konfliktit dhe traumës, përkufizojnë traumën kolektive “si një proces ende jo i përmbushur plotësisht i të mësuarit se si ta përballojmë dhe integrojmë nivelet ekstreme të stresit, të cilat ndikojnë në dinamikën sociale, proceset, strukturën dhe funksionimin e një kolektivi.”[1] Individët e traumatizuar shfaqin simptoma të ndryshme, siç janë trishtimi, ankthi, depresioni, faji, zemërimi, pikëllimi, dhimbja, dëshpërimi, humbja e vetëvlerësimit dhe humbja e besimit. Ky lloj traume ndikon jo vetëm në shëndetin tonë kolektiv, por edhe mekanizmat tanë (jo)funksionalë të përballimit me to. Sidoqoftë, jo çdo traumë e përjetuar nga një grup i madh individësh mund të jetë një traumë kolektive. Në mënyrë që ajo të vlerësohet si e tillë, modelet e simptomave të traumës që formohen nga grupi dhe bëhen pjesë e realitetit të grupit të përbashkët duhet të përshtaten dhe përdoren si një shënjues identiteti kolektiv. Shenjuesit e identitetit kolektiv vijnë në formën e narrativave (rrëfenjave) kolektive, emocioneve kolektive dhe mendësisë kolektive.[2] Shprehja ‘traumë kolektive’ rrallë dëgjohet përtej hapësirave të vogla të aktivistëve që merren me të kaluarën, ndonjëherë duke vënë në pikëpyetje nëse vërtet mund të flasim për të në Kosovë. Përkundër kësaj, nëse gërmojmë pak më thellë në shoqërinë tonë, këta shënjues fillojnë të tregojnë veten pak nga pak. Për shembull, nuk është e rrallë që narrativat kolektive të jenë narrativa të viktimizimit, veçanërisht në shoqërinë tonë, ku kemi vuajtur jashtëzakonisht nga krimet e luftës dhe mizoritë. Eshtë interesante se si kjo histori ekziston paralelisht me mohimin e narrativës së viktimizmit të ‘tjetrit’. Edhe sot, më shumë se 20 vjet pas luftës, biseda për krime të kryera nga shqiptarët e Kosovës ose viktima të etnive të tjera nxit polemikat kombëtare dhe (jo) çuditërisht më shumë protesta. Për të mos përmendur sesi këto narrativa përdoren për qëllime politike. König dhe Reimann citojnë ‘narracionin ekskluziv politik’ si një nga pasojat e traumës kolektive. Një narrativë e veçantë e zgjedhur siguron ‘një status quo të dhënë politike dhe një fuqi për pazare politike’.[3] Më tej, emocionet kolektive mbizotërojnë siç janë mosbesimi, pasiguria dhe frika. Mendësia kolektive karakterizohet nga të menduarit bardh e zi, paragjykimet dhe stereotipet, një shembull i të cilave është kokëfortësia jonë për të paraqitur histori të pjesshme dhe të njëanshme të historisë në libra shkollorë.[4] Emocionet kolektive, narrativat dhe modelet e sjelljes bashkëpunojnë për të përforcuar këtë traumë. Edhe pse këto shembuj janë thjesht një vështrim në këtë çështje komplekse, e cila meriton një inspektim më të detajuar, ato tregojnë praninë e shënjuesve të identitetit kolektiv në shoqërinë kosovare.
Kjo më çon tek pyetja: Si ta trajtojmë atë?
Së pari, ne duhet ta kuptojmë traumën tonë në kontekstin më të gjerë socio-politik, pasi ajo nuk ekziston në vakum. Të kuptuarit e shkakut thelbësor të çfarëdo traume është gjithashtu i rëndësishëm për adresimin e tij me sukses. Së dyti, nuk ka qasje të veçantë e cila funksionon për të gjithë. Ne duhet ta adaptojmë atë me rrethanat tona specifike. Hulumtime të shumta sugjerojnë që pasojat e saj mund të zbuten përmes një kombinimi të njohjes, rikujtimit, solidaritetit, terapisë dhe bashkëpunimit.[5] Përvoja jonë individuale është e ndërthurur në mënyrë të pamohueshme me dimensionin kolektiv. Kështu që, mbështetja në komunitetet tona dhe aftësia ripërtirëse sociale (social resilence) është një nga mënyrat efektive për të kundërshtuar ndikimin negativ të shënjuesve të lartpërmendur dhe arritjen e transformimit të konflikteve. Të jesh i vetëdijshëm për këtë është hapi i parë, por të jesh i vetëdijshëm nuk është i mjaftueshëm. Kjo mund të na japë më shumë njohuri për veten tonë si një shoqëri dhe si individë, por me të vërtetë nuk do të shërojë traumën tonë kolektive. Që kjo të ndodhë, ne duhet të punojmë për krijimin e mjedisit të duhur për shërim.
Padyshim, përvoja e të jetuarit në një vend ‘të qëndrueshëm’ dhe më pas të përjetosh trauma individuale është shumë më ndryshme nga ajo e të jetuarit në një shoqëri të traumatizuar. Ky blog thjesht gërvisht mbi një temë të ndërlikuar, dhe se çka do të sjell jeta post- COVID19, do të tregojë vetëm koha. Megjithatë, unë mendoj se kjo përvojë na ka tronditur dhe na ka bërë të rivlerësojmë pozicionet tona, veçanërisht në lidhje me shëndetin mendor. Kur të kalojë kjo kohë, ia vlen të rishikohet dhe inspektohet mëtutje ndërveprimi i traumës së luftës me traumat COVID-19, dhe implikimet e këtij ndërveprimi në pëlhurën tonë shoqërore.
Gresa Rrahmani është një aktiviste feministe nga Prishtina, me fokus në diskriminimin ndërsektorial (intersectional discrimination), drejtësinë gjinore dhe shëndetin mendor.
[1] König & Reimann, Mbyllja e hendekut në transformimin e konfliktit: Kuptimi i traumës kolektive dhe transgjenerative, 2018, f.5.
[2] Po aty, fq.8.
[3] Po aty.
[4] Nisma për të Drejtat e Njeriut, Gjuha diskriminuese në tekstet shkollore, 2018, në: https://advocacy-center.org/wp-content/uploads/2018/09/Gjuha-diskriminuese-ne-tekstet-shkollore.pdf.
[5] Për më shumë shih Shërimi i Traumës Kolektive: http://www.healingcollectivetrauma.com/.
