Доминација на непријателството и себевиктимизацијата
На 9 јуни ќе се навршат 25 години од потпишувањето на Воено-техничкиот договор, склучен во 1999 година на воениот аеродром кај Куманово, меѓу владите на Сојузна Република Југославија и Србија од една страна и КФОР од друга страна. Договорот го потпишаа генералот на југословенската армија Светозар Марјановиќ, генералот на српското МВР Обрад Стевановиќ и британскиот генерал Мајкл Џексон.
Овој договор не воведе институционални реформи во Косово, ниту пак даде насоки за соживот по војната. Беше значаен и поради друга причина: потпишувањето на овој договор значеше дефинитивно запирање на воените злосторства на Косово и прекин на бомбардирањето на Сојузна Република Југославија од страна на силите на НАТО.
И денес, 25 години по официјалниот прекин на вооружените конфликти, граѓаните на Србија и на Косово многу малку знаат што му претходеше на овој договор.
Од гледна точка на Србија, војната во Косово беше одбранбена, а последователното бомбардирање се прикажува како агресија на НАТО против суверена земја чија цел е да заземе дел од нејзината територија. Сите овие години, особено по доаѓањето на власт на Српската напредна странка и Александар Вучиќ, Србија го одбележува почетокот на бомбардирањето со зајакнување на наративите за виктимизација, приказни за враќање на гордоста на српскиот народ и славење на криминалците како херои.[1] Ова создаде слика за српскиот народ како херојски, горд и праведен. Причините за бомбардирањето не се споменати; наместо тоа, Србите се прикажани како жртви на големите сили и нивните интереси. Репресијата врз албанското население во раните 1990-ти и злосторствата од 1998 и 1999 година беа агресивно замолчени и намерно скриени од очите на јавноста. Претставниците на Косово, исто така, интензивно промовираат еднострано сеќавање на војната што ги слави воените херои на Ослободителната војска на Косово (ОВК) и ги претставува Албанците како единствени жртви на војната, додека српските и другите неалбански жртви речиси никогаш не се споменуваат. Бомбардирањето се слави како хуманитарна и ослободителна мисија, со голема благодарност до меѓународната заедница.[2]
Додека двете страни ја глорифицираат својата улога како жртви, вистинските жртви на војната се или заборавени или инструментализирани за политичките цели на владејачките елити. Списоците на жртвите, заедно со документацијата за нивното страдање, не беа составени од државни институции туку од граѓански организации. Според податоците на Центарот за хуманитарно право и Центарот за хуманитарно право Косово, за време на војната во Косово од 1998 до 2000 година загинале 13 535 лица[3]. Во 1998 година животот го загубиле 2156 лица, од кои 1804 Албанци, 269 Срби, 63 Роми и припадници на други етнички групи. Меѓу овие жртви, мнозинството биле цивили. Најголем број жртви има непосредно пред и за време на бомбардирањето.
Од почетокот на 1999 година до 14 јуни 1999 година, во Косово биле убиени 10 122 лица – од кои мнозинството биле албански цивили (7346) и припадници на ОВК (1354), а биле убиени и 385 српски цивили и 865 припадници на југословенските вооружени сили. Од потпишувањето на Кумановскиот договор до крајот на 2000 година, убиени се 717 Срби, 307 Албанци, 233 Роми и припадници на други етнички групи, вкупно 1257 жртви. По војната, беа пронајдени масовни гробници на повеќе локации во Косово, но и во Србија, како оние во Батајница, Бајина Башта и Петрово Село, каде што телата на албанските цивили убиени во Косово биле пренесувани во камиони-ладилници. За жал, до ден денес, бројни случаи на исчезнати лица чии тела никогаш не биле пронајдени остануваат нерасчистени. Покрај тоа, војната донесе голем број бегалци и внатрешно раселени лица и широко распространето уништување на имотот. Во текот на 1998 и 1999 година, над 850 000 Албанци беа протерани од своите домови. Поголемиот дел од нив се вратиле во Косово по војната. Од друга страна, по војната, или по повлекувањето на српските сили, се проценува дека околу 230 000 Срби, Роми и други малцинства ја напуштиле територијата на Косово.
Мировни разговори
Со оглед на големиот број жртви и разорните последици од војната, меѓународната заедница реагираше релативно брзо. Поучени од својот бавен одговор за време на војната во Босна и стравувајќи дека злосторствата како што беше геноцидот во Сребреница може да се повторат во Косово, НАТО започна со подготовки за воена интервенција уште во летото 1998 година. Во септември, беше усвоенa Резолуцијата 1199[4], со која се бара Србите и Албанците да престанат со непријателствата и да започнат преговори. Во октомври 1998 година, американска делегација, предводена од специјалниот пратеник Ричард Холбрук, пристигна во Белград и по неколкудневни преговори, Милошевиќ се согласи на одредени отстапки: повлекување на некои безбедносни сили од Косово заедно со распоредување на мисијата на ОБСЕ на Косово. Според тогашниот договор, Косово требаше да добие автономија, но во рамките на Југославија. Српските сили се обидоа да го избегнат спроведувањето на некои одредби од договорот, а бидејќи ОВК не беше вклучена во овие преговори, тие не ги сметаа за обврзувачки и го искористија делумното повлекување на српските сили за проширување на областите под нивна контрола. Конфликтот повторно ескалираше на крајот на годината.
По масакрот во Рачак во јануари 1999 година, во кој беа убиени 45 албански цивили, последните обиди за постигнување мирно решение на конфликтот беа организирани во Рамбуе и во Париз во февруари и март 1999 година. Нацрт-договорот понуди преоден период во кој Албанците ќе добијат автономија во рамките на Југославија, но можноста за подоцнежни преговори за независноста на Косово беше оставена отворена. НАТО требаше да предводи мировна мисија во овој преоден период, при што ОБСЕ требаше да ја преземе одговорноста за нејзиното спроведување. Додека албанската делегација го потпишуваше договорот, претставниците на Србија ја отфрлија секоја можност за разгледување на независноста на Косово и распоредување на странски сили на нејзина територија. По неуспешните преговори во Рамбуе и во Париз, НАТО започна со бомбардирање на Сојузна Република Југославија, кое траеше 78 дена.
Кумановскиот договор, потпишан на 9 јуни 1999 година, го означи крајот на бомбардирањето и вооружените конфликти. Според Договорот, Србија беше принудена да ги повлече сите свои полициски и воени сили од територијата на Косово во неколку фази, во рок од 11 дена од стапувањето во сила на Договорот. Беше договорено дека „во ниту еден случај силите на Сојузна Република Југославија и Република Србија нема да влезат, повторно да влезат или да останат на територијата на Косово или во копнената безбедносна зона или во воздушната безбедносна зона“ без претходна согласност на командантот на КФОР (член 4а). Потписниците, исто така, се согласија да не поттикнуваат, организираат или поддржуваат какви било непријателски или провокативни дејствија против кое било лице во Косово. Понатаму, беше договорено дека меѓународните безбедносни сили (КФОР) ќе бидат распоредени во Косово со овластување „да ги преземат сите неопходни активности за воспоставување и одржување на безбедна средина за сите жители на Косово“ (Анекс Б, точка 1). Одредбите од овој договор беа интегрирани во Резолуцијата 1244 на Советот за безбедност на ОН, која беше усвоена една година подоцна.
Последиците 25 години подоцна
Мисијата на КФОР првично се состоеше од околу 50 000 припадници кои постепено се намалија низ годините на околу 3700 војници од 27 земји во последните години. По влошувањето на безбедносната ситуација во северно Косово во 2023 година, во Косово пристигнаа околу 700 војници. Нестабилната ситуација на северот на Косово покажува дека локалните институции сѐ уште не се во можност да го гарантираат мирот и безбедноста на сите граѓани.
Иако поминаа 25 години од крајот на војната, односите меѓу Србија и Косово оставаат впечаток дека војната сѐ уште трае. Наративите промовирани во текот на 1990-тите продолжуваат да доминираат во јавниот простор; нема конфронтација со минатото или долгорочна нормализација на односите. Властите и во Приштина и во Белград промовираат поделби меѓу жртвите и хероите од едната и криминалците од другата страна, без критичка процена на минатото и создавање простор за разбирање и заедничка иднина. Во текот на целиот повоен период, воените жртви беа маргинализирани, не им беше овозможено да имаат простор каде ќе ги споделат своите искуства, не им беше дадена вистината за нивните најблиски или каква било форма на извинување или надомест. Напротив, властите прават сѐ за да ги инструментализираат за лична корист, со што дополнително ги понижуваат и замолчуваат.
И во Србија и во Косово сме сведоци на јакнење на национализмот и десничарскиот популизам и постојано производство на кризи, тензии и страв од Другиот. Во такви околности, преговорите меѓу Белград и Приштина, кои траат повеќе од една деценија, не даваат надеж за суштинска нормализација на односите во блиска иднина. Ниту една страна не покажува подготвеност да го спроведе договореното, да ја прифати одговорноста и да го реши наследството од минатото, а тензиите сè повеќе се пренесуваат во граѓанското општество. Останува надежта дека младите генерации ќе најдат сила да се свртат кон меѓусебното разбирање и солидарност во потрагата по одговори на денешните проблеми, избирајќи ги мировните активисти од 1990-тите за пример наместо воените злосторници што им се наметнуваат во јавната сфера.
Јелена Лончар е вонреден професор на Факултетот за политички науки на Универзитетот во Белград, каде што држи часови поврзани со политичката социологија. Докторирала на Универзитетот во Јорк во Обединетото Кралство. Нејзините истражувачки интереси вклучуваат политичко застапување, род и политика, етнички односи и граѓанско општество. Во последниве години, таа интензивно пишува за политичкото застапување на жените и националните малцинства, како и за автократските трендови во Југоисточна Европа.
[1] https://www.recom.link/wp-content/uploads/2024/01/IV-Decenija-secanja-u-Srbiji.pdf; https://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2021/10/Politika_secanja_bhs.pdf
[2] https://www.recom.link/wp-content/uploads/2024/01/V-Decenija-secanja-na-Kosovu.pdf
[3] http://www.kosovskaknjigapamcenja.org/
[4] http://unscr.com/files/1998/01199.pdf
